اردبیل- بیان وقایعی که طی قرنهای گذشته شاکله تاریخ پر افتخار مذهب و فرهنگ مسلمانان محسوب می‏شود با زبان احساسی و ذوق لطیف هنرمندانه نقش مهمی در ماندگاری و تاثیرگذاری این رویدادها دارد. مرثیه سرایی به عنوان یکی از این هنرها در ایران اسلامی و به ویژه در خطه اردبیل رواج دهنده فرهنگی مذهبی است.
در تاریخ کشورمان به ویژه منطقه آذربایجان، مرثیه سرایان اردبیلی بی شک نقش ارزنده و گرانسنگی در روایت حماسه بزرگ عاشورا و انتقال آن به نسلهای امروزی داشته اند و شاعران و مداحان این دیار قرنهاست که با سروده ها و نوای توحیدی خود پیام و خاطره نهضت عاشورا را در اذهان زنده نگهداشته‏اند. درمرثیه های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ کربلا از زاویه های گوناگون پرداخت شده و در آنها حماسه دشت نینوا، مظلومیت اهل بیت (ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام تر عرضه شده است.
اردبیل که به لحاظ پیشینه مذهبی و تاریخی خود از چندین سده قبل به دارالارشاد و دارالامان شهرت یافته است، یکی از کانونهای مهم مرثیه سرایی در ایران محسوب می شود.
بعضی صاحبنظران معتقدند: تنوع آب و هوایی، طبیعی و شرایط ویژه اقلیمی در پرورش ذوق و قریحه انسان برای سرودن اشعار زیبا و دل انگیز تاثیر زیادی دارند و از سرزمین اردبیل نیز که دارای این ویژگی است شاعران توانمند و خوش ذوق فراوانی برخاسته اند که با الهام از جلوه های زیبای طبیعت بکر و آب و هوای متنوع اشعار نغز و پرمحتوایی را به ویژه در زمینه مصایب و مناقب اهل بیت (ع) را با استفاده از ادبیات فارسی و ترکی به نظم کشیده‏اند.
ادامه مطلب...

یازار: احمد رنجبرى حیدرباغی
a.r.heydarbaqi@gmail.com
* این مقاله پیشتر در هفته ‏نامه اولدوز (سال پنجم، ش 292، در تاریخ: 22/10/1387) به چاپ رسیده است.
در این مقاله برآنیم چند نوحه‌ی معروف ترکی را بررسی کرده، به برخی از نکات اشاره‌ای هر چند کوتاه داشته باشیم.
یک. اولین نوحه سروده‌ی «صراف تبریزی» است. صراف یکى از چهره‏هاى نامدار مرثیه‌ی آذربایجان است. قصیده‌ها، غزل‌ها و نوحه‏هاى صراف، مبیّن استعداد شگرف و فضل و دانش اوست. وى به سال 1271 قمرى در تبریز چشم به جهان گشود و در سال 1325 از دنیا رفت.
نوحه‏اى که در زیر مى‏آید، زبان حال حضرت فاطمه‌ی زهرا سلام‌الله‌علیها خطاب به فرزندش اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) است. این نوحه مصائب تنور خولى را بازگو می‌کند:
اى نور عینیم! منزل مبارک
بی‌کس حسینیم! منزل مبارک
چوخ اشک چشمین بنزتمه سیله
یاندیم منى گل، یاندیرما بئیله
دور بیر آناوا خوش گلدین ائیله
اى نور عینیم، منزل مبارک
دیندیر منى، من زهرا آنانم
بو دینمه‌مکدن چوخ بدگمانم
سن خانه‌صاحب، من میهمانم
اى نور عینم منزل مبارک
ادامه مطلب...

«جسور ناری» آذربایجان جمهوریتینده اولان مذهبی شاعرلردندیر. بو احساسلی و دیرلی شاعر امام زمان آقایا اؤزل بیر علاقه‏سی وار. شاعر بیر چوخ شعر امام مهدی علیه السلام حاقیندا سؤیله‏میشدیر. تقریباً بیر ایل بوندان قاباق قوم مقدس شهرینده بو عزیز شاعر ایله بیر مصاحبه ائتدیم. دئمه‏لییم کی ناری قارباغ جنگینده بیر نئجه ایل اولموشدور.
ایندی‏سه سیز و اونون بیر مشهور شعری امام زمان بارسینده.
*** 
دؤن گل گؤزومون نورو بو گؤزلر سنی گؤزلر،  
یوللاردا قویوب گئتدیگین ایزلر سنی گؤزلر.  
سن گئتمیسن افسوس قالان بیرجه غمیندی،  
سنسیز بو غمی کؤنلوم عزیزلر سنی گؤزلر. 
گؤزلر یولونو حسرت ایله عاشیق اولانلار،  
تک بیز دئییلیک، بیز تکی یوزلر سنی گؤزلر.  
سئودیم سؤزونو کیمسه یه سنسیز دئیه بیلمز،  
قلبیم بو تمیز سئوگینی گیزلر سنی گؤزلر.  
سندن اوتانیب گیزلنه جک اَیری گزنلر، 
آمما نه قدر وار ایسه دوزلر سنی گؤزلر.
معصوم ملگیم گل یئنه سن «ناری»نی دیندیر،  
شیرین ـ مزه‏لی، سئوگیلی سؤزلر سنی گؤزلر.

آشاغیدا خدمتینیزه تقدیم اولان شعرلر حؤرمتلی مرثیه شاعری علیرضا حضرتی «حبیب»دن‏دیر.

نوحه اربعین ـ زبانحال حضرت زینب علیها السلام
--------------------------------------------
دور اى وفالى قارداشیم زینبون گلدى
                 زینبون گلدى
کرببلالى قارداشیم زینبون گلدى
                 زینبون گلدى
-------------------------------------------------------
اى نور چشم مصطفى آچ گؤزون قارداش
جان عزیز مرتضى آچ گؤزون قارداش
پرورده‏ى خیر النّسا آچ گؤزون قارداش
                    پوزغون جلالى قارداشیم زینبون گلدى
احوالیمى دور آل خبر باغریقانم من
یوللار یوروبدور جانیمى خسته جانم من
دیندیر بو غملى زینبى میهمانم من
                    آه اى وفالى قارداشیم زینبون گلدى
اى رهبر عشقیم منى پیشواز ائله
دور بو سفیر نهضتون سرفراز ائله
قارداش باجونلان بیر دانیش کشف راز ائله
                    باشى بلالى قارداشیم زینبون گلدى
پاتخت ظلمه ولوله سالدیم آى قارداش
الله بیلور زنده نجه قالدیم آى قارداش
اول دوردمین‏اوخلى‏کوینگون آلدیم‏آى‏قارداش
                    چوخدور مقالى قارداشیم زینبون گلدى
اى کعبه‏ى شش گوشه‏سى قبله‏ى آمال
یاتما کفنسیز قبریده چوخ پریشانحال
دور دورد مین اوخلى کوینگون زینبوندن آل
                    ائلدن آرالى قارداشیم زینبون گلدى
 اى شهریار شهر غم گلدى مهمانون
قید اسارتدن رها اولدى طفلانون
گلدى باجون زینب اولا مرثیه‏خوانون
                    قلبى یارالى قارداشیم زینبون گلدى
قان آغلادیم قارداش حسین کوفه‏دن شامه
عشقونله اوردا باشلادیم اؤزگه هنگامه
تنگ ایلدیم بو عالمى چشم ظلاّمه
                    زهرا مثالى قارداشیم زینبون گلدى
قانه سرشگیم قاتدیلار دؤزدوم آى قارداش
قیزلاروى آغلاتدیلار دؤزدوم آى قارداش
کول سپدیلر، داش آتدیلار دؤزدوم آى قارداش
                    آرتدى ملالى قارداشیم زینبون گلدى
چوخ غصّه چکدیم قالمیشام لیک پاینده
بیر غم ولى بو زینبى ائتدى شرمنده
ئولدى رقیّه اولموشام من سرافکنده
                    پوزغوندى حالى قارداشیم زینبون گلدى
                          ***

 نوحه اربعین ـ زبانحال حضرت زینب علیها السلام
--------------------------------------------------------
دور پیشوازه قارداش غم کاروانى گلدى
زینب باجون گتیردى آل عبانى گلدى
            غم کاروانى گلدى
--------------------------------------------------------
اؤز قانیوه باتیبسان مقصودیوه چاتیبسان
شش‏ماهوى آلوبسان آغوشیوه یاتیبسان
یاخشى بو بى‏نوانى گؤزدن اخى آتیبسان
                    غم غصّه‏دن امانه آزرده جانى گلدى
سنسیز فنا جهاندا آواره قالمیشام من
غملر تهاجمینده گل‏تک سارالمیشام من
باخ گؤر نجه جفادن قارداش قوجالمیشام من
                    غربتده چکدى زینب مینلر بلانى گلدى
هئچ بیر چتین غم اولماز دنیاده آیریلیقدان
زینب باجون گلوبدى فریاده آیریلیقدان
مین شکر اولا قوتاردى دلداده آیریلیقدان
                    هجران باشا یتیشدى وصلت زمانى گلدى
سنسیز باجون حسینیم جور و جفایه دوشدى
قول باغلى قید ظلم قوم دغایه دوشدى
شاهددى قانلى باشون باشیم بلایه دوشدى
                    معناده قانه دوندى اشگ روانى گلدى
صرف ایلمیشدیم آخر عزّتلن عمرومى من
صبریم تالاندى قلبیم اودلاندى غصّه‏لردن
عبّاس و اکبر ئولدى اولدوم اسیر دشمن
                    اشرار آچدى باب جور و جفانى، گلدى
واضح دئسم دوتار اود آفاق غملریمدن
درد اهلى‏سن بیلرسن بو دیده‏ى تَریمدن
غمچى غمین اوخورسان بو نیلى پیکریمدن
                    وار زینبین قولوندا غمچى نشانى گلدى
اشرار کینه‏پرور فرصت تاپیب جفایه
ائتدى بهانه هر دم غمچى گدیب هوایه
نه اولدى یار و یاور اطهار بى‏نوایه
                    نه سسلینده داده صاحب لوانى، گلدى
زینب یورولمیوبدى خصمین عداوتیندن
نه زجر دون و شمرین ظلم و شقاوتیندن
جانه گلوب بو قومین زینب شماتتیندن
                    گؤزیاشى گؤزلریمدن سیلاب سانى گلدی

قوشان: سید حیدر بیات
*
سن
دونیانی دانسان دا
دونیا
سنی دانا بیلمه‌دی
واراق واراق یازیلدین
کاغیذلاردا
بوغاز بوغاز، چاغیریلدین
مأذنه‌لرده
سؤز سؤز, دولاندین
آغیزلاردا
گونش گونش
ایشیق‌لار آرخی‌دیر
آخیر
ازل بولاغیندان
ابد دنیزینه
ایکی هیجالی آد
علی
*
اللرینده پینه
چییینین‌ده
یووالاردا اکمک دئیه
آچیق آغیزلارا
جاواب داشی‌ییرسان
گئجه‌دیر باخ
بو گئجه
…
بیر تاریخ
آچیلمایاجاق
سندن سونرا
رجب آیی، 1429

توجه: آشاغاداکی یازی عراق ترکمن‏لرینه اشاره ائدیر. اونلار عمومیتده کرکوک منطقه‏سینده یاشاییرلار. بو مقاله‏نین رسم الخطینه ال وورمامیشیق.
یازار: إدریس تسینلى
هجرى ییلین ایلک آیى اولان (محرم)، هر ییل توم مسلمانلار بو آیین ایلک اون گونون مخصوص بیر حزن وکدرلى بیله رلر، (عاشورا) یعنى محرم آینین اونونجو گونو، (61) هـ ییلیندا معاویة اوغلو یزید پیغمبـرین نوه سى حضرت علی نین اوغلو مسلمانلارین ئوچونجو إمامى (حسین) کربلاده شهید ایدیلدیغى مناسبتدیر.
رحمتلى (محمد صادق کرکوکلو) سویلییور:
ماهى محرمدیر بو گون یوکسه لدى هر ییرده فغان
إنس وملک ماتم دوتار فریاد ایده ر کون ومکان
شو مناسبتین خاص مراسملرى واردیر، بو اون گونده دوگون، گه زمک، چشیتلى ییمک، کیف صفا مجلسلرى یاصاق ایشلرده ن صایلیر، (فضولى) شعرینده سویلیور:
ماهى محرم اولدو مسرّت حرامدیر
ماتم بو گون شریعته بیر احترامدیر
تجدید ماتم شهدا نفعسیز ده گیل
غفلت سرایى دهرده تنبیه عامدیر
قاوغایى کربلا خبرین سهل صانما کى
نقص وفایى دهره دلیل تمامدیر
ادامه مطلب...

یازار: داود بهلولی
ذوالجناح اوستن ییخیلدی چون صراط المستقیم
سؤیله‌دی اول دم‌ده بسم‌الله الرحمان الرحیم
(چون صراط‌مستقیم از ذوالجناح بر زمین افتاد
در آن لحظه گفت بسم الله الرحمن الرحیم)
صراف تبریزی
مرثیه خواندن در مرگ عزیزان از سنت‌های قدیمی است. آذری زبانان نیز شعرهایی را در قالبی به نام بایاتی می‌سرودند و با حالت خاصی موقع عزاداری برای فرزندان، بزرگان قوم و قبیله و نزدیکان می‌خواندند. ساغور، آغی و اوخشام از جمله این عزاداری‌ها بودند. این رسم از زمان‌های خیلی دور بین آذری‌‌ها رایج بوده، مانند منظومه بسیار قدیمی آلپ ارتونقا (افراسیاب) که شاعرش شناخته نشده است. این آلپ ارتونقا همان افراسیاب معروف شاهنامه است.
ادامه مطلب...

یاغلی قارا
دارویی که بانوان در خانه برای قمه‌زنان درست می‌کردند. این دارو از مخلوط پارچه سوخته با کره یا روغن حیوانی درست می‌شد. این مرهم را روی زخم می‌گذاشتند و با دستمال تمیزی آن را می‌بستند و سر قمه‌زنان در عرض یک هفته یا چند روز خوب می‌شد.
منبع: مراسم محرم در ترکمنچای، ص70.

آغ کوینک
گروهی از عزاداران که قصد داشتند قمه بزنند لباس سفیدی شبیه به کفن به تن می‌کردند که به مناسبت سفیدی کفن آن را آغ کوینک (لباس سفید) نامیده‌اند که البته به خود این گروه قمه‌زن نیز آغ کوینک گفته می‌شود. به هر حال این دسته سر خود را تراشیده در میدان مراسم حاضر می‌شدند و در وقت خاص قمه‌زنی، سر خود را قمه می‌زدند.
منبع: مراسم محرم در ترکمنچای، ص70.