یازار: احمد رنجبری حیدرباغی

شریعت یولونو محمد آچدی

طریقت گولونو شاه علی سئچدی

شو دنیادان نئچه یوز مین ار کئچدی

اونلار اتفاقدا: «مهدی یولدادیر».

شاه اسماعیل خطائی (دیوان، ص 462)

چند سالی است که پژوهش و مطالعه ادبی در حوزه ادبیات آیینی و به ویژه شعر مهدوی در دو زبان فارسی و عربی جان گرفته و توانسته است تا حدودی خلأ علمی و پژوهشی موجود در این بخش از ادبیات را پر کند. عناوین ذیل برخی از پژوهه‌ها در موضوع شعر مهدوی به دو زبان فارسی و عربی است:

سیمای موعود در شعر فارسی تا پایان قرن هشتم از احمد احمدی[1]، سیمای مهدی موعود (عج) در آینه شعر فارسی از استاد محمد علی مجاهدی، سیمای حضرت مهدی (عج) در آیات  و احادیث و نظم فارسی از حسن خانی کشمرزی[2]، الامل الموعود (حروف ادبیة وبحوث علمیه فی صاحب الزمان (عج) من ارض القطیف) از لؤی محمد شوقی السنبل در سه جلد، سیمای امام مهدی (عج) در شعر عربی از دکتر محمود عبداللهی، دانشنامه شعر مهدوی از طاهره مسلمی‌زاده^[3].... .

علاوه بر اینها در گذشته‌های دور ما شاهد مجموعه‌های شعری سرایشی و تألیفی با محوریت امام زمان بوده‌ایم. برای نمونه می‌توان به شوق مهدی از علامه بزرگ فیض کاشانی (متوفی 1091ق) و تذکره انجمن قدس تألیف محمد علی عبرت نائینی در دوره قاجار اشاره کرد. امروزه هم با انبوه مجموعه‌های سرایشی و گردآمده در حوزه شعر مهدوی مواجه هستیم و می‌توان به ده‌ها مورد از هر سلیقه و ذائقه و سبک شعری اشاره کرد.

این در حالی است که متأسفانه علی رغم پیشینه و کارکرد ادبیات آیینی آذربایجان، پژوهش‌های در خورِ این نوع از ادبیات به ویژه شعر مهدوی ترکی صورت نگرفته است.

پیشینه شعر مهدوی آذربایجان

ترکی‌پژوهان ایرانی با مشکل کمبود منابع مواجه هستند؛ زیرا بیشتر منابع ترکی در دسترس نیستند و به شکل دستنویس در کنج کتابخانه‌ها موجودند و یا با الفبای لاتین (در دو دهه اخیر) و با الفبای کیریل (در طول حکومت کمونیستی[4] که چندین دهه تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوری ادامه داشت) به چاپ رسیده‌اند و باز هم دست محققان از آن آثار کوتاه است.

با این حال بر اساس منابعی که در دست نگارنده است پیشینه شعر مهدوی ترکی تا قرن نهم مسلم می‌نماید. نگارنده امیدوار است با دستیابی به منابع جدید بتواند ریشه‌های شعر مهدوی را در سده‌های میانی و احیانا آغازین اسلام بیابد.

گستره جغرافیایی شعر مهدوی آذربایجان

شاعران ترک‌زبانی که درباره حضرت مهدی شعر سروده‌اند از گستردگی جغرافیایی ویژه‌ای برخوردارند. این گستره به مراتب از گستره شعر مهدوی فارسی بیشتر است؛ زیرا افزون بر شاعران آذری در ایران، شاعران دیگری را در جمهوری آذربایجان، ترکیه، گرجستان، ترکمنستان و ترکان عراق می‌شناسیم که مفتخر به سرایش شعر درباره ساحت مقدس امام زمان علیه السلام شده‌اند. گرایش به مهدی‌باوری و سرایش اشعار مهدوی در بیرون از ایران به ویژه کشورهای اتحاد جماهیر شوروی پس از فروپاشی شوروی و نیز پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (ره) رشد روز افرون پیدا کرده است.

قالب‌های مختلف شعری در شعر مهدوی آذربایجان

در شعر مهدوی هم مانند دیگر انواع شعر آیینی ترکی با قالب‌های متنوع روبرو هستیم. زیرا علاوه بر اکثر قالب‌های سنتی مشترک در زبان‌های فارسی و ترکی مانند غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی، قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند و... با سبک جدید شعری نیز مواجه هستیم. یعنی در زبان ترکی هم در قالب‌های نوین شعر نیز می‌توان به نمونه‌هایی از شعر مهدوی دست یافت. نکته شایان ذکر این است که شعر مهدوی افزون بر این قالب‌های کهن و نوین مشترک در قالب‌های مختص به زبان ترکی هم یافت می‌شود. به عنوان نمونه می‌توان به قالب‌هایی چون بایاتی، گرایلی، قوشما و ... اشاره کرد.

موضوعات و گستره شعر مهدوی آذربایجان

در شعر مهدوی ترکی موضوعات بسیاری مطرح شده است. با سیری در این گونه اشعار می‌توان به موضوعاتی چون موارد زیر برخورد کرد:

1. معرفی جلوه‌های ولایت تکوینی مهدوی موعود؛

2. تبیین رسالت‌های جهانی امام زمان علیه السلام؛

3. سوز و گداز عاشقان در فراق محبوب؛

4. التجاء و طلب دیدار حضرتش؛

5. منتقم خواندن امام مهدی؛

6. یگانه مصلح جهانی؛

7. یگانه عدل‌گستر و دادگر؛

8. داستان ولادت حضرت؛

9. و... .

پرکاران در عرصه شعر مهدوی آذربایجان

تعدادی از شاعران ترکی‌سرا، سرودن شعر مهدوی را وجهه همت خویش قرار داده‌اند و بدین وسیله عشق و ارادت قلبی خود را به منصه ظهور رسانده‌اند و واگویه‌های دلشان را در قالب اوزان و الفاظ زینت‌بخش مجالس خصوصی و عمومی شده است.

برخی از این شاعران عبارتند از: غریبی منتشاء اوغلو، حاج ملا آقا جان زنجانی (عتیق)، غلامعلی آذری، سید بشیر حسینی، ناظر شرفخانه‌ای، حاج بابا احمدزاده (غریب).

معروف‌ترین شعر مهدوی آذربایجان

کمتر کسی است که شعر «ای قلم سؤزلرینده اثر یوخ» را با نوای گرم و استثنایی ابراهیم رهبر نشنیده باشد. چه بسیارند عاشقان و دوستداران مهدی زهرا که این شعر ذکر لب‌شان است نویسنده بارها با درخواست ترجمه این شعر از سوی برادران غیر ترک‌زبان واقع شده که حاکی از موفقیت و گیرایی شعر «ای قلم» و پسند عمومی اعم از ترک و فارس و عرب و ... است به همین سبب این شعر هر هفته جمعه‌ها از تلویزیون پخش می‌شود. بنابراین باید شعر مذکور معروف‌ترین شعر مهدوی ترکی دانست.

چند نکته

این مقال را با بیان چند نکته مهم به پایان می‌برم:

• 1. آسیب‌شناسی، بایدها و نبایدهای شعر مهدوی را به فرصتی دیگر وامی‌گذارم.
• 2. به جهت ضیق وقت و محدودیت حجم مقاله از آوردن نمونه‌ برای هر یک از موضوعات مطرح شده خودداری شد.
• 3. شعر مهدوی آذربایجان از جهات و دریچه‌های مختلفی می‌تواند مورد بحث و بررسی قرار بگیرد و این مقاله تنها یک سرنخ محسوب می‌شود.

منابع و مآخذ

آل بیته جوشان قلبلر: قصائد فی حب آل البیت (علیهم السلام)، رابطة الزهراء (علیها السلام) لشعراء الترکمان، چاپ اول: عراق، کرکوک، منشورات مؤسسة تازه للثقافة و التنمیة، 2+182ص، رقعی، 2007.

مرجع مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) و پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی (پارسا)، چ اول: قم، 664ص، رحلی، 1382.

تذکره انجمن قدس (مجموعه اشعار مدح حضرت ولی عصر و بزرگداشت نیمه شعبان در اواخر دوره قاجار)، محمد علی عبرت نائینی، تصحیح: ابوالفضل مرادی با مقدمه دکتر حداد عادل، چاپ اول: قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، وزیری، دو جلد، 1387.

الامل الموعود (حروف ادبیة وبحوث علمیه فی صاحب الزمان (عج) من ارض القطیف)، لؤی محمد شوقی السنبل، الطبعة الاولی، بیروت، دارلعصمة، وزیری، سه جلد، 1430.

سیمای مهدی موعود (عج) در آینه شعر فارسی، استاد محمد علی مجاهدی، چاپ اول: انتشارات مسجد مقدس جمکران، 464ص، وزیری، 1380.

سیمای امام مهدی (عج) در شعر عربی، دکتر محمود عبداللهی، چاپ دوم: قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 384ص، وزیری، 1384.

دیوان شاه اسماعیل خطائی، تصحیح: رسول اسماعیل‌زاده، چاپ اول: تهران،‌ انتشارات بین المللی الهدی، 721ص، وزیری،‌ 1380.

Hz. Mehdi: SON VASI.

 پی نوشت ها

 [1]. پایان‌نامه مقطع دکتری از احمد احمدی متولد 1312. رک: مرجع مهدویت، ص 213.

[2]. پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد. رک: همان، ص 190.

[3]. پیگیری‌های چند روزه نویسنده مقاله برای ارتباط با مؤلف و آگاهی از چند و چون چاپ شدن یا نشدن آن به جایی نرسید. این دانشنامه بر پایه 5000 مأخذ چاپی و خطی سامان یافته و در ده جلد فراهم آمده است. نمونه‌ای از دو جلد آن به صورت قبل از انتشار، در کتابخانه تخصصی مهدویت وابسته به مؤسسه آینده روشن در قم از نظر بنده گذشت و بحق آن را اثری ارزشمند، خواندنی و ماندنی یافتم.

[4]. در آن سال‌ها کتب مذهبی در این نوع حکومت‌ها اصلا جایگاهی نداشت. اشعار مذهبی شاعران چاپ نمی‌شد و حتی کتابسوزی‌هایی نیز صورت می‌گرفت.