اشاره: این مقاله در تاریخ 16/01/1391 در نشریه دنیز در ارومیه به چاپ رسیده است.
احمد رنجبری حیدرباغی
heydarbaqi@yahoo.com
قال الرضا (ع):
«و قبرٍ بطوس یا لها من مصیبةٍ
اَلَحَّتْ علی الاْحشاء بالزفراتِ
الی الحشرِ حتّی یبعثُ الله قائماً
یُفَرَّجُ عنّا الهَمَّ و الکرباتِ»[1]
«ای فاطمه! و قبر یکی از فرزندانت در طوس است وای از این مصیبت! غصه‌ها و غم‌ها فشار آورده است به احشاء و اعضای صاحب آن قبر، تا آن زمان که خداوند قائم آل محمد (ع) را برانگیزد و او غصه‌های ما را از میان ببرد.»
***
حرم مطهر امام رضا (ع) در طول زمان، رخدادهاى تلخ و شیرین فراوانى را شاهد بوده است. این بناى بزرگ مذهبى، رنج‌ها و گوارایى‌هاى بسیارى را چشیده تا به وضعیت کنونى خود رسیده است. یکى از مهمترین حوادثى که حرم مطهر رضوی، شاهد آن بوده، واقعه معروف به «توپ‌بندى گنبد مطهر» است. این جریان در روز نهم فروردین 1291ش (نهم ربیعالثانی 1330ق برابر با 29 مارس 1912م) اتفاق افتاد. از آن روز تا روز نهم فروردین امسال، صد سال شمسی از این واقعه دهشتناک می‌گذرد. شایسته بود در این باره مقالات و کتب مختلف و گوناگونی به چاپ برسد و اطلاع‌رسانی شایسته و به هنگام صورت بگیرد.
گزارش مختصری این جریان اسفناک
پس از تشکیل ژاندارمری مخصوص خزانه‌داری کل ایران توسط مورگان شوستر آمریکایی، دولت روسیه که این اقدام را مخالفت مطامع خود در ایران میدانست، طی اولتیماتومی به دولت ایران، خواستار اخراج شوستر از ایران و نیز استخدام اتباع خارجی با اجازه دُوَل روس و انگلیس شد. در پی ردّ این اولتیماتوم دخالتآمیز توسط مجلس شورای ملی، قوای روسی مستقر در تبریز وارد قزوین شدند. همچنین یکی از دست‌نشاندگان دولت روس در مشهد به نام یوسف هراتی به تحریک روس‌ها، شورشی مصنوعی در مشهد به پا کرد. قوای روس نیز به بهانه این که جانِ اتباع آنها در خطر است به شهر مقدس مشهد وارد شدند و سپس برای تهدید دولت ایران و نیز بیاحترامی به عقاید و احساسات مذهبی مردم، حرم مطهر امام رضا (ع) را در روز نهم فروردین 1291ش به توپ بستند. در اثر شلیک توپخانه، به سَردَرها، گلدستهها و گنبد حرم رضوی، خسارات فراوانی وارد آمد. هم چنین روس‌ها خزانه حضرتی را به بانک روس منتقل کرده و اشیای قیمتی حرم را به غارت بُردند. پس از آن، مقداری از اموال را برگرداندند و متولّی حرم را با تهدید به مرگ وادار کردند که تصدیق کند تمام خزانه را تحویل گرفته است. علاوه بر این، عده بسیاری از زائران ، مجاوران و مردم مشهد در این تهاجم وحشیانه کشته و مجروح شدند.
در مورد احصاء دقیق گلوله‌ها و خسارات وارده به آستان مقدس حریم رضوی در کتاب انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 132 اطلاعات درخور توجهی آمده است.
در اینجا فقط به گوشه‌ای از این جنایت بر اساس نوشته ادیب هروی اشاره می‌شود: «تعداد گلوله‌هاى توپ بولمطر و گرناد که به گنبد مطهر و دیگر مواضع مقدسه زده شد: گنبد مطهر آنچه تشخیص داده شد غیر از گلوله‌هاى بولمطر گلوله و گرناد هفده عدد؛ ایوان طلاى مسجد جامع گلوله گرناد نه عدد؛ ایوان مقصوره مسجد جامع گلوله گرناد یازده عدد؛ سردر ایوان صحن جدید گلوله گرناد سه عدد؛ سردر کارخانه خدام یازده عدد؛ گنبد مسجد جامع گلوله گرناد یازده عدد؛ به صحن جدید و عتیق و همچنین ایوان عباسى و صحن کهنه نیز چند تیر خالى شده بود که خرابى فاحشى وارد آورد. عدد گلوله‌هاى توپ بولمطر که به اطراف مسجد و صحنین خالى شده بود از تحت احصاء خارج بوده است.»[2]
نکته جالب اینجاست که روس‌ها پس از به توپ بستن حرم تلاش می‌کردند این موضوع را به شدت سانسور کنند و از رسیدن اخبار به گوش جهانیان جلوگیری کنند.[3] علی رغم تمام تلاش‌های آنان، این جریان آن قدر مشهور گشت که افزون بر نوشته‌های ایرانیان و مسلمانان، دیگران نیز در کتب و نوشته‌های خود به این جریان اشاره کرده‌اند. یکی از آنها ژنرال سایکس (مأمور رسمی انگلیس در مشهد) مینویسد: «نحوست و مشئومیتی که نصیب دولت روسیه شد در هیچ مورد زیادتر از موقع بمباران حرم مطهر حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس نبود.»[4] علاوه بر این، گزارش‌هایی نیز در برخی از مطبوعات[5] به چاپ رسید. بازتاب این خبر تا بدان پایه بود که حتی به نقل برخی از روزنامه‌ها، مانند حبل المتین (چاپ کلکته) مسلمانان در شهرهای مختلف از جمله لکهنو، بنارس، پانی‌پت و کلکته با تجمع و صدور بیانیه‌هایی اقدامات وقیحانه روس را محکوم کردند.[6]
تألیفات مرتبط با این قضیه
نویسندگان بسیاری درباره این موضوع، از آن روز تا کنون به خلق آثاری به نثر و نظم در شکل‌های مختلف کتاب (مشتمل و مستقل)، رساله و مقاله پرداخته‌اند. در ذیل به برخی کتب و نوشته‌های مستقل در این زمینه اشاره می‌شود:
1. عاشورای رضوی، فضل الله آل داود ملقب به بدایع نگار (متوفای 1304 ش)[7].
2. آشوب آخر الزمان، شیخ حسین اولیا بافقی؛ این اثر به صورت نسخه خطی در قالب یک نامه در 13 برگ در بخش مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.[8]3. انقلاب طوس[9]، محمد حسن ادیب هروی خراسانی[10] (متوفای 1347 ش)؛
4. حدیقة الرضویة، محمد حسن ادیب هروی خراسانی (متوفای 1347 ش)؛
5. الفوادح الجلیة فی هتک حرم الرضویة، شیخ ابوالحسن مرندی (م 1349ق).[11]6. تاریخ انقلاب خراسان، میرزا رجبعلی تجلی[12] (ایشان از نزدیک شاهد ماجرای حمله بوده است).
بازتاب این واقعه در اشعار شاعران
شاعران نیز در اشعار خود به این جریان اشاره داشته‌اند. از جمله آنها میرزا رجبعلی تجلی، ملک الشعرای بهار و ادیب الممالک فراهانی است.[13] در الکشکول آقا بزرگ تهرانی نیز از چند شاعر مرد و زن شعرهایی در این باره نقل شده است.[14] این واقعه در شعر شاعران آذری‌زبان نیز بازتاب داشته است. به عنوان نمونه می‌توان از نادم نخجوانی[15] و سید موسی موسوی صاحب الزمانی نام برد. در این قسمت مقاله به درج شعر ترکی سید موسی موسوی صاحب الزمانی متخلص به «سید» می‌پردازیم. «سید» در سده چهارده هجری می‌زیسته است. و به دو زبان ترکی و فارسی شعر می‌سروده.[16] سید در شعر خود پس از اشاره به فضائل امام رضا (ع) و حرم مطهر به واقعه توپ‌بندی و کشتار مردم در مصرع « شاها! نه وقت اولور امام که زمان گلور» تمنای ظهور حضرت صاحب الامر (عج) دارد. وی در ادامه به مصائب امام حسین (ع) و غارت خیام و آتش‌افروزی به خیام آل الله گریز می‌زند.
ای قبر طوس، عالمه سندن امان گلور
سنده نه وار که عطر بهشت هر زمان گلور
شخص عزیزه ائیله‌دی مدفن خدا سنی
اولدون سعید ائتدی نشیمن رضا سنی
چوخ رتبه‌یه یئتوردی او نور هدا سنی
باعث اودور زیارتیوه شیعیان گلور
هر کیمسه ناخوش اولسا اگر، سنده وار شفا
سنده اولان وجود، ائدر عالمه عطا
فیّاض فیضینه نئجه مانع اولار خطا؟!
یا رب سبب ندور او حرمدن فغان گلور؟
عورت اوشاق تمامی‌سی پیر و جوانلارون
قطع اولدی چاره‌سی، حرمه جمع اولانلارون
تؤکدیله قانلارین نئجه بیوه‌زنانلارین؟!!
روس دولتی گئدوب ائله‌دی امتحان گلور
انصافدور که دارالامانه قوناق گله
دشمن سالا امان ائوینه شور و ولوله
بئش یوز قوناقی اؤلدوره مین نسل حرمله
شاها! نه وقت اولور که امام زمان گلور
بیر سیّدی، بالاسی یانیندا نماز قیلا
بالای سرده اؤلدوره‌لر بی‌کفن قالا
بیر کس تاپولمیا بو زمان انتقام آلا
صحن امامه باغلانا آتلار، کمان گلور
دوشدی خیالیمه گئنه بیر غملی ماجرا
ذبح ائیلدی حسینی سوسوز شمر بی‌حیا
توپراقلار اوسته قالدی شهیدان کربلا
لشکر تؤکولدی خیمه‌یه غارت‌کنان گلور
زینب خانم دئیردی او بیماره چاره وار
سعد اوغلی قصد ائدوب که وورا خیمه‌گاهه نار
فرمایش ائتدی عمه! «علیکنّ بالفرار»
تاراج و غارته ال آچوب شامیان گلور
یوز قویدی چؤللره او زمان آل مصطفی
وئردیله سس سسه دئدیلر وا محمدا
قالدی یانان چادردا او بیمار کربلا
ضعف ائیلدی، آییلدی گؤروب کوفیان گلور
نیم‌خیز اولوب ییخلدی ایاقه دورانمادی
یاندی تالاندی خیمه او ناخوش قاچانمادی
سجّاده نار برد سلام اولدی یانمادی
گؤز آچدی گؤردی زینب بی‌خانمان گلور
«سید» بس ائت بو نوحه‌نی، پیغمبر آغلادی
بیلمم نه گؤردی غارت ائدن لشکر آغلادی
زینب اود ایچره ووردی اؤزون مضطر آغلادی
اوددان چیخاندا گؤردیله بیر ناتوان گلور[17]
منابع:
1. انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، محمد حسن ادیب هروی، ستار شهوازی (بختیاری)، چ اول: تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 428 ص، وزیری، 1388 ش.
2. «بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران 1330ق»، ابوالفضل حسن آبادی، نشریه الکترونیکی شمسه، شماره هشتم.
3. سالشمار وقایع مشهد در قرنهای پنجم تا سیزدهم، نوشته محمدتقى مدرس رضوى، به کوشش ایرج افشار، چاپ اول: مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، آستان قدس رضوی، وزیری، 300 ص، 1378 ش.
4. زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع)، حسین عمادزاده، چ دوم: تهران، انتشارات گنجینه، وزیری، 2 جلد، 1361 ش.
5. کشتی نجات، سید موسی موسوی صاحب الزمانی، چاپ اول: مطبعه محمدیه، کاتب: ابوالفتح فرهودی بن نصرالله قاجار، 219 صفحه، رقعی، 1351 ق. چاپ سنگی
6. فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه محدث ارموی، حسین متقی و فتح الله ذوقی، چ اول: تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 2جلد، رحلی، 1389ش.
7. کتابنامه ائمه اطهار، ناصر الدین انصاری قمی، چاپ اول: قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، وزیری، 280 ص، 1378 ش.
8. الکشکول، شیخ آقا بزرگ تهرانی، تحقیق: سید جعفر حسینی اشکوری، چ اول: تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 336 ص، وزیری، 1389ش.
9. مجله پیام بهارستان، کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 10، سال سوم، زمستان 1389 ش.
--------------------------------------------------------------------------------
پی‌نوشت
[1]. آنگاه که دعبل خزاعی شعری را که در رثای خاندان اهل بیت (علیهم السلام) سروده در محضر علی بن موسی(ع) قرائت می‌نماید و در انتهای شعر، از پراکندگی قبر حضرات معصومین در مدینه و نجف و کربلا و کاظمین به حضرت زهرا (س) شکوه می‌کند؛ امام رضا (ع) گریه می‌کند و دو بیت مذکور را به انتهای شعر اضافه می‌فرماید. و وقتی دعبل از حضرت می‌پرسد: «یابن رسول اللّه، این قبری که فرمودید در خراسان است، قبر کیست؟» حضرت می‌فرماید: «قبر من غریب است. مرا زهر می‌دهند و درخراسان دفن می‌کنند و مزار من، محل رفت و آمد شیعیان می شود.». رک: بحار الانوار، ج 49، ص 238. ابیات فوق بر روی سنگ قبر جدید امام رضا (ع) حک شده است.
[2]. انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 132.
[3]. انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 256.
[4]. زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع)، ج 2، ص 343، به نقل از تاریخ ایران (ژنرال سایکس)، ص 197.
[5]. به عنوان نمونه روزنامه انگلیس زبان تایمز در مقاله‌ای در ارتباط با عملکرد روس در وقایع مشهد به چاپ رساند. رک: انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 257.
[6]. انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 258.
[7]. این مقاله در مجله الکمال، سال اول (اسفند 1299 ش)، ش 5 و همچنین در ضمن کتاب انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 300 ـ 305 به چاپ رسیده است. وی در زمان این واقعه در مشهد سکونت داشته و یکی از شاهدان آن واقعه دردناک بوده است.[8]. این اثر در ضمن کتاب انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 319 ـ 334 به چاپ رسیده است.[9]. این اثر چندین بار به چاپ رسیده است.
[10]. ایشان عضو اداره تشریفات و سرقرآن‌خوان حرم رضوی بود و بعد از وفات در دارلسعاده حرم مطهر مدفون شد.
[11]. این اثر در تهران، توسط چاپخانه حاج عبدالرحیم در سال 1330ق، 49ص رقعی به چاپ رسیده است.
[12]. اشعار ایشان در مجله پیام بهارستان شماره 10، ص 74 ـ 102 به چاپ رسیده است.
[13]. این اشعار در انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 336 به بعد چاپ شده است.
[14]. الکشکول، ص 107 ـ 109.
[15]. اطلاعات اولیه در مورد این شاعر نخجوانی و شعر وی در این زمینه را حاج مصطفی مایل اوغلو از نویسندگان معاصر جمهوری آذربایجان متذکر شدند.
[16]. با مراجعه به کتب تراجم و تذکره‌ها اطلاعاتی در مورد زندگی و آثار صاحب الزمانی به دست نیامد. و تنها آگاهی‌ها درباره ایشان، سرنخ‌هایی است که در کتاب کشتی نجات (مشتمل بر سه اثر چاپ شده از ایشان) آمده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه محدث ارموی در قم موجود است. رک: فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه محدث ارموی، ج 1، ص 720، ش 5714.
[17]. کشتی نجات، ص 76 ـ 77. صاحب الزمانی عبارتی چنین در بالای شعر خود آورده است: «راجع به توپ بستن روس‌ها گنبد مطهر حضرت ثامن الائمه (علیه السلام) که در سال 1329 هجری اتفاق افتاد و گریز به مصائب کربلا در روز عاشورا». مسلم است که این عمل زشت در 1330 اتفاق افتاده است. حالا چرا در دیوان سید سال 1329 ق ثبت شده معلوم نیست. شاید بتوان این توجیح را متذکر شد که زمان آغاز این فتنه سال 1329 ق بوده است.
