یازار: احمد رنجبری حیدرباغی
به نظر اکثر فضولی پژوهان «سو قصیده سی» از درخشانترین اشعار ملا محمد فضولی بغدادی (متوفی 963 هجری قمری) است که در مدح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم سروده شده است و از سوی محققان مورد شرح و توضیح واقع شده است. در زیر ترجمه فارسی این قصیده به تمام مسلمانان و محبان ترک زبان و فارس زبان و علاقه مند به مطالعات تطبیقی در حوزه ادبیات آیینی تقدیم می شود. تنها شرح فارسی آن توسط دکتر علی اصغر شعردوست است که در ضمن کتاب چشمه خورشید: پژوهشی در زندگی و آثار ملا محمد فضولی (چاپ اول: تهران، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی، رقعی 1374) از ص 121 ـ 150 چاپ شده است. گفتنی است که در ترکیه چندین شرح بر این قصیده زیبای نبوی نگاشته است. ترجمه حاضر برگرفته از کتاب چشمه خورشید است.

ساچما اى گؤز اشکدن کؤنلومده ‏کى اودلاره، سو،
کیم بو دنلى توتوشان اودلاره، قیلماز چاره سو.
اى دیده! از اشک بر این آتش دلم آب نیفشان / که آب نمى‏تواند آتشى چنین شعله‏ور را خاموش کند.

آبگوندور گنبد دوّار رنگى، بیلمزم
یا محیط اولموش گؤزومدن، گنبد دوّاره سو؟
نمى‏دانم رنگ گنبد دوّار آبگون است / یا آب دیده‏ام بر گنبد دوّار محیط شده است؟
ادامه مطلب...

اولو اسلام رسولونون پیغمبرلیگه مبعوث اولان گونو

امام زمان آقا، بوتون مسلمانلار و آزاد یاشایان انسانلارا مبارک اولسون.

مکانین پاک اورکلردیر محمد یا رسول الله!

قوشار: علیرضا ناعمی «حبیب»

         من زینب نام‏آورم

نوحه شهامت حضرت زینب علیهاالسلام

------------------------------------------------
آه اى یزید فتنه‏گر من زینب نام‏ آورم
مظلوم حسینون یاورى بنت على‏الحیدرم

------------------------------------------------

                   ***

فکر ایلمه قول باغلیام ناچار اسیرم دشمنه
بیر قهرمان نامى‏ام، باخما حقارتلن منه
شاماته گلدیم گوندوزى، شام ایلیم ظالم سنه
یاخشى تانى من زینبم، دخت امیر خیبرم

فکر ائتمه قارداشیم ئولوب، قرآن شهیدى زنده‏دى
ظالم جهاندا محو اولار،مظلوم ئولن پاینده‏دى
قانه‏باتوب گرچه حسین، روح جهادى‏منده‏دى
آگاه اول اى شوم دنى، منده حسین دیگرم

قرآن یولوندا هر بلا، باشیمه گلسه راضى‏ام
عطشان‏حسین‏تک‏جان‏به‏کف،عشق‏وشرف‏جانبازى‏ام
کرببلا سلطانى‏نون شوریده‏سر سربازى‏ام
شاه شهیده رهروم، فوج اسیره رهبرم

خط مقدّمده بو گون، فتح مسلّم منده‏دى
اشرارى‏ نابود ایلین، کفرى ییخان‏ دم منده‏دى
قانه باتوب عبّاس اگر، میداندا پرچم منده‏دى
حق حسینى من گرک، یکسر جهانه گؤسترم

گؤررم بیر ایش حیران قالار، دنیا بویى دنیا منه
قصر جفاده عجزیلن، تعظیم ائدر اعدا منه
فخر ایلیر حیدر منه، احسن دئیر زهرا منه
زهرا آناملان حیدره، من بیر دلاور دلبرم

اى امپراطور ستم، بنیادوه نفرین سنون
شیطان‏صفت شیطان‏روش اجدادوه نفرین سنون
یابن معاویه پلید استادوه نفرین سنون
آل امیّه ظلمینى، من عالمه فاش ایلرم

حقدن نه گلسه سربه‏سر، لطف و عنایتدور بیزه
شور و شهادت دهریده، شأن و شرافتدور بیزه
بیز مصطفى اولادیوک، صبر استطاعتدور بیزه
آل رسول اللهه من، هم یاورم هم مفخرم

من فاطمه دلبندى‏ام، جور زماندان قورخمارام
هند اوغلونا باش‏اگمرم،شمر و سناندان قورخمارام
راه شرفده راهى‏ام ابلیسیاندان قورخمارام
دم ویررام حقدن تا ابد، بو عشقیله سوداگرم

زینب بو شام‏ شومه گر،اود ویرماسا زینب دگول
گویدن بلا بو شهره گر،یاغدیرماسا زینب دگول
گردنکشانین گردنین، سیندیرماسا زینب دگول
کفریله سازش ائتمرم، کفّاره فرصت وئرمرم

بو شهر شومه گلمیشم، حق اوسته ثابت قالماقا
داد عدالت ویرماقا، مظلومین حقین آلماقا
سیمرغ‏ تک پر چالماقا، تختدن یزیدى سالماقا
پاتختوى فتح ایلرم، چون حیدره من مظهرم

یازار: اسدالله امیری

مدتها بود به دنبال فرصتی بودم تا دیوان حضرت مختومقلی[?], شاعر بزرگ ترکمن, را که سال ?? در نمایشگاه کتاب تهران از غرفه انتشارات مختومقلی فراغی گرگان تهیه کرده بودم مطالعه نمایم. تا اینکه در مهرماه ?? فرصت مسافرتی ایجاد شد تا در سواحل زیبای دریای خزر و دیار مختومقلی تفألی براین دیوان محترم بزنم. تفأل از آن جهت که امکان مطالعه عمیق آن دیوان پربار در چند روز میسر نمی باشد.

اولین چیزی که با دیدن دریای خزر توجه مرا جلب نمود، نام آن و اهمیتی که این دریا برای جهان ترک دارد بود. گذشته از نام دریا که برگرفته از نام قوم ترک خزر می­باشد، این دریا دنیای ترک و فرهنگ آن را به دو قسمت شرقی و غربی نیز تقسیم می­کند. چنانچه روایت قهرمان اساطیری ترکها، کوراوغلو، به دو روایت شرق و غرب دریای خزر نقل شده است (در روایت غربی به نام کوراوغلو و در روایت شرقی به نام گوراوغلو معروف می­باشد)[?]. از پنج کشور حاشیه این دریا ? کشور دارای زبان رسمی ترکی(آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان) و در دو کشور دیگر (ایران و روسیه) در حاشیه این دریا ترکها و ترکمنها زندگی می­کنند. و نیز در سواحل غیرترک­نشین ایرانی این دریا نیز به نامهایی نظیر خزرآباد، چیلک، کلاچای و ... که منشأ ترکی دارند برخورد می­نماییم.

با مطالعه دیوان مختومقلی، گویی دیوان تیلیم­خان را مطالعه می­کنیم: حکمت­ها، پندها، جهان­بینی و از همه مهم­تر ارادت هر دو شاعر به امام علی علیه­السلام.

مختومقلی:

قادر جبار سندن دیلاگیم کاندر

سن منی نامرده محتاج ائیله­مه

...

ساغ گؤزوم سول گؤزه محتاج ائیله­مه(ص ??? و ???)

تیلیم خان:

باریلاها بودور سندن دیلگیم

اؤزویدن اؤزگه یه محتاج ائیله­مه

...
بو گؤزو او گؤزه محتاج ائیله­مه(حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقلی:

نامرد کؤفریسیندن اولسام گئچمزمن

کروان بولسام حلال ایشدن قاچمازمن

تیلیم­خان:

نامرد کؤرپوسوندن گئچمه, گیر سئله

اگر پوْلدان گئچمک یوٍز آساند اوْلا(حکیم تیلیم خان دیوانی ? ینجی جیلد-ص??)

و بو بیتی شاه اسماعیل خطائی­له­ده توتوشدورماق اولار:

شاه اسماعیل خطائی:

گئچمه نامرد کؤپروسوندن قوی آپارسین سئل سنی

یاتما توٍلکو کؤلگه­سینده قوی یئسین آسلان سنی

مختومقلی:

بلبلم آه و زار چکیب

تازه گلزاردن آیریلدیم

گؤزدن قانلی یاشیم تؤکوب

اول سوار یاردان آیریلدیم( دیوان مختومقلی ص???)

تیلیم خان:

بوٍلبول تک افغان ائیلرم

من او گوٍلزاردن آیریلدیم

اؤلدورور بو غملر منی

اوْ ماه روخساردان آیریلدیم (تیلیم­خان ? ص ???)

مختومقولو:

اون ایکی امام بیری بیریندن سرور

یئدی ولی یاران دوتوب مددبر

مشهد قارا بابایا شیث پیغمبر

حسن حسین شاه-مردان شفا بر(ص ??)

تیلیم خان:

حسن و حسین دیر چشمیم چراغی

حضرت محمد میندی بوراقی

آغام علی کوثر اوٍستونده ساقی

معراجین یولونا روان دییه­رلر(حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

قرداش و آتا آنامدان

آیریله­شیب دوغانیمدان

جدا دوشوب ائل یوردومدان

مسافر ائیلادینگ منی(ص ???)

تیلیم خان:

ازلیندن اؤز ائلیمده دورمادیم

اؤز ائلیمین من قدرینی بیلمه­دیم

آیدان ایلدن نازلی یاری گؤرمه­دیم

قورخوم بودور حسرت گئدم گورا من(حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

اللی مینگ ییل دوران سوران بنی جان

دونیادا قالمادی بیربه­بیر گئتدی

یوز ییگیرمی قرن فرزند گتیره­ن

آدم حوا بیله سربه­سر گئتدی

تیلیم خان:

چرخ-ی گردون بیر حقه باز فلک دیر

هئچ کیمینن سازیگاری اولمادی

چوخ کیشی­لر گلدی گئتدی دونیادان

چوخ کیمسه­لر ایشین باشا وارمادی (حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

ای یارانلار مسلمانلار

گورینگ بو حکم-داوری

که مسجدده اولتورمیشدی

بیر گون مرتضی علی(ص ???)

تیلیم خان:

قبول اولسون مومنلرین دیلگی

آغام علی او مردلرین کؤمگی

حسن حسین یئر و گؤگون دیرگی

گؤیلوم ایستر زین العبانی گؤرم (حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

منم دئیه­ن قوچ ایگیده

بیر مناسب یار گرکدیر

عرب آت یوولی ییگیده

آلماز ذوالفقار گرکدیر(ص ???)

تیلیم خان:

تیلیم, شاگیردلیکدن وورماگینان دم

چوْخلاری لاف ائدر کی: من اوستادم

کلب اوْلوب قاپیدان گؤتورمه قدم

اوستاد علی کیمی شیر- نر گرک (حکیم تیلیم­خان دیوانی? ص??)

مختومقولو (جیغالی):

کونگلار کوشکینده خیالینگ خانی

اولاد-هنکاره منگزار حکملی

عاشق چکر نالانی

یاسه سالار لالانی(ص ???)

تیلیم خان:

صحیفة عشقین درسین آلانلار

ختم ائدر بیر به بیر آیاسین گؤزلر

عاشیق آیاسین گؤزلر

اوْخور آیاسین گؤزلر(تیلیم خان ص???)

مختومقولو:

منگلی خانم قولون دیشلاب

بیزدن که اویات ایلایور(ص ???)

یا:

منگلی جانه اوت سالار

اووی جسمیمده قالار

مختومقولو اویالار

منینگ صاحب جمالیم(ص ???)

تیلیم­خان:

داد آغالار یاردان اؤترو

بی­قرارام موٍسلمانلار!

صاباح- صاباح یوْللار اوٍسته-

اینتیظارام موٍسلمانلار!(تیلیم­خان? ص ???)

مختومقولو:

ای یارانلار مسلمانلار

جبرده بولمه­لی اولدی

نئچه زحمت چکن جانلار

جفانی گورمه­لی اولدی(ص ???)

تیلیم خان:

گؤیول نئجه آغلامازسن

جانانیم گئتمه­لی اوْلدو

دان یئلی نامه گتیرمز

غوربته یئتمه­لی اوْلدو(تیلیم­خان?ص???)

مختومقولو:

آدم اوغلو آواره­دور عاصی­دور

بیر سوز دئسنگ یاخشی اره بسیدور

آلقیشی کوب آلسانگ ایشینگ اونگ بولار(ص ???)

تیلیم­خان:

آدام اوْغلو جبری, گلمز حئسابا

میراثخورلار اوٍچون دوٍشر عذابا

حریص­لر بایقودور, دوٍنیا خارابا

بایقو اوچوب گئدر ویرانا قالار(تیلیم­خان? ص???)

جیحون بیله بحر-خزر آراسی

چول اوستوندن اوسر یئلی تورکمنینگ

گل غنچه­سی قره گوزیم قره­سی

قره داغدان اینر سئلی تورکمنینگ(ص ???)

از این نمونه اشعار می­توان در دوانین مختومقلی و تیلیم­­خان به وفور یافت که شباهت­های زیادی در مضمون و لغات دارند. طبق الگوهای شعری آشیق­ها، در اشعار مختومقلی "دئییشمه"های وی با دولت محمد آزادی را می­توان با دئییشمه­های تیلیم خان و آوالی غیبعلی، مباحثه زمین و آسمان و "مباحثه مؤو و قویون" اشعار به صورت سوال-جواب در شعر تیلیم­خان تطبیق نمود. البته در ادبیات ترکی دئییشمه (مشاعره) جایگاه خاص خود را دارد مانند: دئییشمه­های "خسته قاسیم و لزگی احمد, "دده یادگار و آشیق رضا بهاری" و ....

با مقایسه اشعار حکیم تیلیم­خان و مختومقلی فراغی اگر نتوانیم اثبات کنیم که تیلیم­خان اشعار مختومقلی را مطالعه نموده و بر آنها نظیره نوشته است، به طور قطع می­توانیم بگوییم که هر دو از یک فرهنگ مشترک متأثر گشته­اند. یکی از محققان معاصر در این مورد مینویسد: " رد پای سه شاعر بزرگ ترک در شعر تیلیم‌خان دیده می‌شود. این سه شاعر عبارتند از یوسف خاص حاجب سراینده منظومه قوتادغو بیلیگ، خواجه احمد یسوی و سید عمادالدین نسیمی. مختومقلی رگه‌هایی از عرفان و سوز یسوی را در خود دارد اما شعر تیلیم‌خان و خسته‌قاسم بیشتر برشی از زندگی مردمان عادی هستند که به مقتضای جوانی گناه می‌کنند و عاشق می‌شوند و سپس تائب و رستگار می‌گردند، غرور جوانی و ضعف پیری و بعد از آن مسئله مرگ و پرسش نکیر منکر، اگر چه از نظر کمی ادامه خواجه احمد یسوی است و لیکن دیگر شهود عرفانی در وی راه ندارد. البته این مسئله طبیعی است چرا که چند قرن قبل از تیلیم‌خان و خسته‌قاسم شعر عرفانی از شرق رفته بود و دیگر در شعر فارسی هم از شعر عرفانی به آن معنا که در عطار و مولانا وجود دارد خبری نبود." (یادنامه حکیم تیلیم خان صص ??-??- مقاله سیبی میان دو آینه-سید حیدر بیات)

تیلیم­خان در اشعار خود به تورکمن و تورکمان بودن خود اشاره نموده و اصالت خود را تورکمن یا تورکمان می­داند:

تیلیم خان اصلی تورکمانام

حق گوناهدان ائیله­سین بوش

یا:

بو تورکمن تیلیمین غوغالی باشین

آخیر سالار مین بلایه گؤزلرین

هر چند بنا بر نظر مرحوم پروفسورمحمدتقی زهتابی ملت تورکمن غیر از تورکمانی است که تیلیم خان خود را منسوب به آن می­داند و تورکمانی که تیلیم خان از آن یاد می­کند طایفه­ای از ترکها بوده و امروزه در مناطقی نظیر شهر کرکوک عراق نیز زندگی می­کنند و زبانشان ترکی آذربایجانی است در حالی که ترکمن­ها در کشور جمهوری ترکمنستان و مناطق و استانهای خراسان شمالی و گلستان ایران(ترکمن صحرا) زندگی می­کنند.

نکته جالب دیگری که تیلیم­خان و مختومقلی را به هم نزدیک می­کند این است که در ایران مناطقی به نام این دو بزرگوار نامگذاری شده­اند: تیلیم­خان نام دهی است در دهستان آتش­بیک منطقه نظرکهریزی مابین شهرهای مراغه و هشترود(سرسکند) آذربایجان و همچنین نام گردنه­ای در نزدیک روستای مرغئی ساوه (مابین روستای سنگک و ییلاق آسگین اوباسی) و مختومقلی نام بندری است در شرقی­ترین ساحل دریای خزر در خاک ایران، درست نقطه قرینه شهر آستارا در ساحل غربی دریا. همچنین مردم ترکمن همه­ساله در هفته آخر اردیبهشت ماه در آق­توقای ترکمن­صحرا به احترام مختومقلی گردهم می­آ­یند و مردم آذربایجان نیز همه­ساله در آخرین جمعه تیرماه در مراغه(مرغئی) ساوه به احترام تیلیم خان مراسم برگزار می­نمایند.

استاد اسدالله رحیمی مردانی محقق شیرازی از دیار مأذون قشقایی در سخنرانی خود در پنجمین مراسم حکیم تیلیم­خان در روستای مرغئی ساوه در تاریخ ??/?/?? چهره مردم مرغئی را مانند ترکمن­ها و لهجه آنان را شبیه ترکان قشقایی دانست. دکتر آراز محد سارلی در عنوان مقدمه دیوان مختومقلی می­نویسد: مختومقلی فراغی متفکر بزرگ ایران و توران.

با توجه به مطالب عنوان شده و اینکه اشعار شعرایی مانند خسته قاسیم، شاه اسماعیل خطائی، دوخارخانلی عباس, مأذون قشقایی و .... همانند تیلیم­خان در مناطق قم و ساوه و همدان و اراک و .. گستردگی دارند، مسأله محیط فرهنگی مشترک وجهه ملموس­تری به خود می­گیرد. تا جاییکه آشیقهای مناطق ساوه و همدان در سالیان قبل برای زیارت مزار خسته قاسیم به تیکمه­داش می­رفته­اند. (مجله وارلیق-تهران-شماره­های ??و??-مهرو آبانماه ????-ص??).

به نظر بنده می­توان ادبیات منظوم ترکان ایران را با نمایندگان ذیل که تشکیل مربعی را میدهند در نظر گرفت:

مختومقلی فراغی، خسته قاسیم، حکیم تیلیم خان و مأذون قشقایی. البته با افزودن نامهای بزرگی چون شاه­اسماعیل خطایی، آشیق رضا بهاری، حسن اوغلو اسفراینی، استاد شهریار, دهقان سامانی و ... میتوان مربع را به مخمس و مسدس و ... تبدیل نمود.

--

[?] - دیوان مختومقلی به کوشش اراز محمد سارلی- انتشارات موسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی-گرگان ????

[?] - ماهنامه بایرام زنجان شماره ??-شهریور??

منابع:

?- دیوان مختومقلی به کوشش آراز محمد سارلی- انتشارات موسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی- گرگان ????

?- حکیم تیلیم خان دیوانی- بیرینجی جیلد- توپلایان: اسدالله امیری-انتشارات نوید اسلام- قم- ????

?- تیلیم خان حیاتی و یارادیجیلیغی-دوکتور م ت زهتابی و دوکتور علی کمالی- نشر اختر- تبریز- ????

?- یادنامه حکیم تیلیم خان- حاضیرلایان: اسدالله امیری- انتشارات نوید اسلام- قم- ????

?- مجله وارلیق- تهران

?- ماهنامه بایرام-سای ??-زنجان

?- دیوان عاشیق رضا بهاری- انتشارات مکنون-گردآورندگان: جواد نوری و سعید جلیلی هنرمند- شهر بهار همدان-????

http://www.hbayat.azerblog.com/1388_03_24_Say=916.ay

^{_{یازار: احمد رنجبری حیدرباغی}}

از نکات قابل توجه این اثر معرفی چند تن از روحانیون شاعر و نیز یادی از زندگی و شعر بانویی شاعره است. همچنین تکرار مقدمه ترکی مؤلف با الفبای لاتین در آخر کتاب که محققان خارجی را سودمند تواند بود.

در تذکره حاضر شاعران به ترتیب حروف الفبا معرفی شده‌اند و به جز چند مورد تصویر شاعران نیز آمده است که یکی از نقاط قوت اثر می‌باشد. از دیگر ویژگی‌های این کتاب نگارش اشعار ترکی بر اساس اصول صحیح نگارشی است.

در اینجا ذکر چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:

1. در آغاز این اثر نام شاعر بلند آوازه مرثیه‌سرای آذربایجان، یعنی رضا صراف تبریزی نقش بسته است. ولی شعری که آمده یکی از غزلیات اوست و با توجه به اینکه این مجموعه عهده‌دار معرفی «شعرای ترک‌زبان اهل بیت» است حداقل باید یک نمونه از مراثی صراف نیز در کتاب می‌آمد.

2. در اثر حاضر چند شاعر معرفی شده که ساکن استان قم نیستند. از جمله آنهاست: حاج ولی الله کلامی شاعر نامدار مرثیه‌گوی معاصر، اکبر اسدی «سائق»، سید حمید موسوی و علی بیگدلو.

3. شاعران قدرتمند دیگری هم در عرصه شعر عاشورایی در قم ساکن هستند که در این مجموعه نیامده‌اند و اگر شمار آنان بیشتر از شاعران معرفی شده نباشد کمتر نخواهد بود. اگر گفته شود که اثر حاضر جلد اول مجموعه است و در جلدهای بعدی دیگر شاعران مرثیه‌پرداز معرفی خواهند شد. در جواب گفته می‌شود: مؤلف می‌توانست به همین امر در یک جلد بپردازد؛ زیرا با توجه به تعداد صفحات کتاب (120ص) این کار به صورت کامل تقریبا در حجمی نزدیک 200 صفحه با حذف فضاهای خالی موجود در کتاب امکان پذیر می‌نماید.

4. در آوردن اشعار شاعران تناسب رعایت نشده در برخی موارد چندین شعر در حدود 7 صفحه از یک شاعر آمده این در حالی است در برخی از موارد از شاعری دیگر فقط یک صفحه شعر آمده است.

5. علی رغم نام و طرح کتاب و هدف مؤلف در تذکره حاضر در چند مورد هیچ گونه شعر عاشورایی از شاعر معرفی شده نیامده که این با هدف مؤلف کتاب ناسازگار است.

6. در دو جا از دو شاعر شعری با الفبای لاتین به ترکی آمده است که علاوه بر تداعی تبعیض به نظر می‌رسد که تناسبی با کتاب حاضر ندارد.

به گزارش آینده روشن، به مناسبت سالروز میلاد با سعادت منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود(عج)، هفتمین جشنواره استانی شعر انتظار به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی میلانه در استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.

آثار ارسالی باید پیرامون موضوع انتظار و روی برگ A4 تنظیم و ارائه شود. مشخصات کامل صاحب اثر، نام و نام خانوادگی، میزان تحصیلات، تاریخ تولد، آدرس دقیق و شماره تماس از موارد الزامی و محدودیتی در تعداد آثار ارسالی وجود ندارد. گفتنی است در پایان به آثار برگزیده جشنواره، جوایز نفیسی اهدا می گردد.

علاقه مندان برای شرکت در جشنواره شعر استانی انتظار می توانند، اشعار خود را حداکثر تا تاریخ 31/4/88 به آدرس میانه، خیابان معلم جنوبی، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی میانه ارسال نمایند. برای کسب اطلاعات بیشتر با شماره تماس 04232227695 و 04232229655 تماس حاصل نمایید.