اردبیل- بیان وقایعی که طی قرنهای گذشته شاکله تاریخ پر افتخار مذهب و فرهنگ مسلمانان محسوب می‏شود با زبان احساسی و ذوق لطیف هنرمندانه نقش مهمی در ماندگاری و تاثیرگذاری این رویدادها دارد. مرثیه سرایی به عنوان یکی از این هنرها در ایران اسلامی و به ویژه در خطه اردبیل رواج دهنده فرهنگی مذهبی است.
در تاریخ کشورمان به ویژه منطقه آذربایجان، مرثیه سرایان اردبیلی بی شک نقش ارزنده و گرانسنگی در روایت حماسه بزرگ عاشورا و انتقال آن به نسلهای امروزی داشته اند و شاعران و مداحان این دیار قرنهاست که با سروده ها و نوای توحیدی خود پیام و خاطره نهضت عاشورا را در اذهان زنده نگهداشته‏اند. درمرثیه های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ کربلا از زاویه های گوناگون پرداخت شده و در آنها حماسه دشت نینوا، مظلومیت اهل بیت (ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام تر عرضه شده است.
اردبیل که به لحاظ پیشینه مذهبی و تاریخی خود از چندین سده قبل به دارالارشاد و دارالامان شهرت یافته است، یکی از کانونهای مهم مرثیه سرایی در ایران محسوب می شود.
بعضی صاحبنظران معتقدند: تنوع آب و هوایی، طبیعی و شرایط ویژه اقلیمی در پرورش ذوق و قریحه انسان برای سرودن اشعار زیبا و دل انگیز تاثیر زیادی دارند و از سرزمین اردبیل نیز که دارای این ویژگی است شاعران توانمند و خوش ذوق فراوانی برخاسته اند که با الهام از جلوه های زیبای طبیعت بکر و آب و هوای متنوع اشعار نغز و پرمحتوایی را به ویژه در زمینه مصایب و مناقب اهل بیت (ع) را با استفاده از ادبیات فارسی و ترکی به نظم کشیده‏اند.

اما باید اذعان کرد که عامل اصلی ترویج مرثیه سرایی در منطقه اردبیل عشق و علاقه قلبی مردم این سرزمین به خاندان نبوی است که در قالب هنر تجلی یافته و شکوفا شده است. این هنر در اردبیل به همین دلیل در دوره صفویه در ادبیات منطقه مطرح شد و به اوج درخشش خود رسید. از آن هنگام بود که ده ها نفر از عندلیبان دیار شیخ صفی با نظمی روان و دلنشین به توصیف حماسه حسینی و مدح و منقبت و ذکر مصائب ائمه معصومین (ع) پرداختند.
هر چند که سایه زندگی پیچیده شهری بر سر این هنر طی چند سال اخیر سنگینی کرده و مانع آن شده است که صاحبان طبع های لطیف در این خطه شاعر خیز در خلوت و آرامش آثار بدیعی همچون شاعران اعصار گذشته خلق نمایند اما با این اوصاف شعر و شاعری در اردبیل هنوز هم جایگاه ویژه ای دارد. به دلیل از بین رفتن اسناد و مدارک، اولین شاعرمرثیه سرای اردبیلی را نمی توان شناسایی کرد اما به نوشته برخی تذکره نامه ها در عصر صفویه شاعران مرثیه پرداز فراوانی از این دیار بر ادبیات عاشورا گام نهاده اند.
شهر اردبیل نزدیک به 200 سال مرکز تجمع و حضور عارفان و شاعران پرآوازه بوده و به همین دلیل دارالارشاد لقب گرفته و مرکزیت این شهر به عنوان خاستگاه مذهب تشیع در دوران حکومت صفویه گرایش شاعران و عندلیبان را به پرداختن به مسایل اهل بیت (ع) سبب شده است.
به نوشته مورخان معتبر، مردم اردبیل به عنوان یکی از پیشگامان پذیرش دین اسلام به خاندان عصمت و طهارت عشق ورزیده و ادیبان خوش قریحه منطقه از آن زمان مدح و منقبت چهارده معصوم (ع) را به نظم و نثر کشیده اند. تعداد زیادی از بنیانگذاران و پادشاهان سلسله صفویه از جمله خود شیخ صفی الدین و نیز شاه اسماعیل اول شاعر بودند که از آنان دیوان هایی به یادگار مانده است.
کارشناسان معتقدند: سروده های حماسی برخی از مرثیه سرایان معاصر اردبیلی به عنوان شاهکارهایی از فرهنگ تشیع در نوع خود کم نظیر می باشند. به اعتقاد آنان زبان ترکی دارای ویژگی خاصی برای سرودن حماسه های عاشورایی است که سایر زبانها فاقد این قابلیت می باشند. شاعران نوحه پرداز متوفی اردبیلی از شنیده های خود در منابر علما و نیز مطالعه کتاب هایی چون مقاتل، تاریخ اسلام و وقایع کربلا در سرودن اشعار حماسی استفاده می کرده اند و در زمان حاضر نیز از آنها بهره می برند.
مرثیه سرایان فراوانی از جمله بیضا، دلخون، ثابت، ناصر، عاصم، بهجت خامه یار، میرزا فضلعلی صدرالممالکی، مختار نخستین، میرزا محمد صادق کاتب اردبیلی، میرزا محمد علی ناطق، میرزا جلال الدین مطلع، روح الله حامد علی شایق، ستار ذاکر اردبیلی، رحمان نیک نژاد، نادر جلیلی وند، انور، غمگین، سید حکاک، بختیاری، معنوی، یحیوی و منزوی در این شهر می زیسته اند که اکنون نقابی از خاک بر رخ کشیده اند و فقط آثار ارزشمندی از آنان به یادگار مانده است.
شمار دقیق آثار و کتب مرثیه شاعران متوفی و در حال زندگی در اردبیل مشخص نیست، اما شاید از یکصد عنوان فراتر رود. از شاعران پرآوازه اردبیلی مرحوم عباسقلی یحیوی است که قلم توانایش 65 سال در باره حماسه عاشورا نوشته است. از این شاعر ملقب به تاج الشعرا ده ها اثر ارزشمند از جمله بساط کربلا، اسرار عاشورا، پرچم عزا و آخرین آثار به یادگار مانده است. ادیبان صاحب نظر از وی به عنوان استاد مسلم تجسم در به تصویر کشیدن وقایع کربلا و مصائب ائمه اطهار (ع) یاد می کنند. اغلب منظومه های تاج الشعرا دارای آهنگی حماسی هستند بطوریکه خوانندگان و یا شنوندگان خود را در قلب واقعه احساس می کنند.
مرحوم منزوی و مرحوم انور دو چهره ارزنده دیگر مرثیه اردبیل هستند که پس از گذشت سالها هنوز اشعار آنها مورد استفاده اغلب مداحان اهل بیت (ع) می باشند. گذر زمان و نفوذ فرهنگهای بیگانه نتوانسته است قلمهای مرثیه پردازان اردبیلی را از نوشتن باز دارد و یا نوای روحبخش عندلیبان را در حنجره های آنان حبس کند. عسکر شاهی، منعم، محمد تقایی، هادی، غفاری، معزی، شفیع تفاخری، صبا، صنعا، حسین بختیاری، صالح عاصم کفاش اردبیلی، میر علی عابدیان، یوسف معماری، شفیع خلیل زاده، آذر اوغلی، مجرد، راثی، رسول ناصر آزاد، ایلچی، سید تقی سیفی اردبیلی و ده ها شاعر نوجوان و جوان اردبیلی در این زمینه قلم فرسایی می‏کنند.
امروز نیز اشعار مرثیه سرایان به نام اردبیلی که با هنرنمایی مداحان اهل بیت (ع) به شکلی دلپذیر و تاثیر گذار ارایه می گردد نقش به سزایی در رونق عزاداری های محرم در مناطق آذری نشین و سایر نقاط ایران دارد.
استاد سلیم موذن زاده اردبیلی یکی از مداحان اهل بیت (ع) می باشد که نوای ملکوتی و گیرای او بیش از نیم قرن است همچنان بر دل مسلمانان و حتی پیروان سایر مذاهب می نشیند. تاکنون بیش از دو هزار عنوان نوار کاست و سی دی مربوط به نوحه خوانی و مداحی از این شیفته خاندان امامت و خدمت گزار پیر آستان اباعبدالله در دسترس است.
موذن زاده می گوید: سبک ها و آهنگ های قدیمی در نوحه خوانی باید به عنوان میراث های با ارزش فرهنگی گذشتگان احیا و حفظ شوند.
وی صدای خود را یک موهبت الهی دانسته و می گوید: این حنجره وقف حضرت سیدالشهدا (ع) بوده و نباید در اجرای ترانه ها و آهنگ های مبتذل به کار گرفته شود. نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه اردبیل می گوید: اخلاص باید اولین ویژگی لازم برای شاعران و مداحان اهل بیت (ع) باشد. حجت الاسلام سید حسن عاملی در همایش شعرعاشورایی اردبیل که به مناسبت ماه محرم و صفر برگزار شد با اشاره به اینکه ما شاعران و مداحان با اخلاص فراوانی داریم، افزود: نبود اخلاص در بعضی از این افراد بزرگترین آفتی است که موضوع شعر، ادبیات آیینی و مداحی ائمه معصومان (ع) را تهدید می کند. وی همچنین دروغ پردازی، غلو، اسطوره سازی، پرداختن به شعر به شکل احساسی افراطی و ایجاد توقع بیش از حد در مردم عزادار را از دیگر آفت های مهم تهدید کننده مرثیه سرایی و مداحی ذکر کرد.
وی اظهارداشت: عاشورا به عنوان ثروت معنوی استثنایی و ارزشمندی است که به دست مسلمانان رسیده است و فرهنگ عاشورا چنان زورگویان و ظالمان دنیا را مبهوت کرده است که آرزو می کنند هرگز وقایع کربلا اتفاق نمی افتاد. حجت الاسلام عاملی با اشاره به اینکه قدرت و عظمت عاشورا بسیار بالاست، افزود: هر چیزی که ارزش و قدرت آن زیاد باشد به لحاظ حساسیتی که دارد همواره مورد تخریب بدخواهان اش قرار می گیرد.
وی گفت: مقام شاعران مرثیه پرداز و مداحان اهل بیت (ع) بسیار بالاست و خداوند و پیغمبر اکرم (ص ) خودشان بزرگترین مداح امام حسین (ع) هستند. وی با اشاره به اینکه در دوران کنونی که به واسطه پیشرفت وسایل ارتباط جمعی هر شعری که در ارتباط با وقایع کربلا خوانده می شود در دورترین نقاط دنیا بلافاصله انعکاس می یابد، گفت: باید مراقب باشیم و با پالایش اشعار، مداحی ها و عزاداری ها از تخریب فرهنگ عاشورایی توسط دشمنان جلوگیری کنیم. وی همچنین از شاعران و مداحان اهل بیت (ع) خواست در سرودن اشعار و نیز اجرای برنامه های مداحی خویش عزت و شان والای ائمه اطهار (ع) و حماسه سازان واقعه عاشورا را حفظ نمایند.
صاحبنظر موضوع های فرهنگی و جانشین بیناد دائره المعارف استان اردبیل می گوید : شاعران عاشورایی با سروده های خویش ظلم و تزویر را رسوا کرده اند و آبروی عشق را با قلم و شعر خودشان پاس داشته‏اند. اصغر تقی زاده شکیبا در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: در میان سخن سرایان آذری و پارسی گوی افراد فراوانی در وصف عالی ترین مضامین معرفتی و ارزش های انسانی لب به سخن گشوده اند و با عرفان حق، هدایت حقیقت جویان را فراهم کرده اند.
وی معتقد است: واقعه بی نظیر کربلا الهام بخش، حرکت آفرین و تحول ساز جوامع انسانی و رمز دل شاعران شعورمند و عاشقان ثارالله است. رییس انجمن شعر و ادب استان اردبیل می گوید: در استان تعداد 500 نفر شعر می سرایند که 30 درصد آنان را بانوان تشکیل می‏دهند. سیدعلی عابدیان، گفت: انجمن شعر و ادب اردبیل در تمام اعیاد ملی و مذهبی شبهای شعر برگزار می کند و علاوه بر انجمن شعر و ادب استان انجمنهای ادبی آل محمد، دارالارشاد حسینی و حافظ نیز در این منطقه به صورت مستقل فعالیت دارند.
وی که متخلص به شاهد است و بیش از 30 سال است در زمینه های اجتماعی و عرفانی شعر می سراید گفت: بیش از 100 عنوان کتاب شعر شاعران استان با مضامین گوناگون و به ویژه حماسه کربلا طی سالهای اخیر به چاپ رسیده است.
یک شاعر اردبیلی که بطور عمده مرثیه می سراید می گوید: در طول 44 سال شاعری توانسته است کتاب دولت بیدار و شرح بی نهایت را در رثای معارف و مصایب کربلا به چاپ برساند. عسگر شاهی زاده که از 12 سالگی شعر می سراید گفت: از آثارش یک جلد از شرح چهار جلدی عرفانی و فلسفی اشعار حافظ چاپ شده است. وی کمبود فرصتهای مطالعه و تحقیق را از مشکلات و موانع موجود برای شکوفایی لیاقتهای هنری خود ذکر کرد. در دوران کنونی پرداختن به مرثیه و نوحه سنتی و ترغیب نوجوانان در این زمینه به پیشگیری از نفوذ و گسترش فرهنگ مسموم بیگانه در جامعه کمک موثری خواهد کرد.
http://www5.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=354520