یازار: دکتر حسین محمدزاده صدیق
سیّد عظیم شیروانی چوخ جهتلی شاعیر، عالیم و ادیب ایدی. بیر طرفدن دینی فیقه، رجال، اصول و کلام علملرینی یاخشی اوخویوب منیمسهمیش و باشقا طرفدن ایکی ادبی فنلر، عروض، قافیه، شعر، منشآت، قصص و تاریخ فنلری ایله دریندن تانیش ایدی. بونلاردان علاوه تورکجه، عربجه و فارسجا ایله یاناشی، روس دیلینیده بیلیردی و او طریق ایله روس و آوروپا ادبیاتی ایله ماراقلانیردی. آمما اصلینده، او شعر تاریخیمیزین ان آدلیم سیمالاریندان بیری و شعریمیزین اؤز زمانهسینده دؤنوش نؤقطهسی ساییلیردی. الیمیزده اولان اثرلری عمومیتله شعر تاریخیمیز ایله علاقهداردیر:
سیّد عظیم شیروانی چوخ جهتلی شاعیر، عالیم و ادیب ایدی. بیر طرفدن دینی فیقه، رجال، اصول و کلام علملرینی یاخشی اوخویوب منیمسهمیش و باشقا طرفدن ایکی ادبی فنلر، عروض، قافیه، شعر، منشآت، قصص و تاریخ فنلری ایله دریندن تانیش ایدی. بونلاردان علاوه تورکجه، عربجه و فارسجا ایله یاناشی، روس دیلینیده بیلیردی و او طریق ایله روس و آوروپا ادبیاتی ایله ماراقلانیردی. آمما اصلینده، او شعر تاریخیمیزین ان آدلیم سیمالاریندان بیری و شعریمیزین اؤز زمانهسینده دؤنوش نؤقطهسی ساییلیردی. الیمیزده اولان اثرلری عمومیتله شعر تاریخیمیز ایله علاقهداردیر:
1 . دیوان قصائد تورکی
سیّد عظیمین تورکجه قصیدهلری بؤیوک بیر اکثریت تشکیل ائدیر. اونلارین موضوعلارینی تحمیدیه، پیغمبر نعتی، حضرت علی مدحی، اؤیود و نصیحتلر، حکمی و عرفانی، اجتماعی و سیاسی مفهوملار احتوا ائیر. بونلاردان باشقا گؤزل باهاریهلر، تانینمیش هم یئرلیلر حاققیندا او جوملهدن مجتهد آقا سیّد علی آقا، شیخ الاسلام ملا احمد سالیانی، حاج مجید افندی و باشقالارینا خیطاب قصیدهلر یازمیشدیر. بیر نئچه قصیدهسیده ناصرالدین شاها خیطابدیر.
سیّد عظیمین تورکجه قصیدهلری بؤیوک بیر اکثریت تشکیل ائدیر. اونلارین موضوعلارینی تحمیدیه، پیغمبر نعتی، حضرت علی مدحی، اؤیود و نصیحتلر، حکمی و عرفانی، اجتماعی و سیاسی مفهوملار احتوا ائیر. بونلاردان باشقا گؤزل باهاریهلر، تانینمیش هم یئرلیلر حاققیندا او جوملهدن مجتهد آقا سیّد علی آقا، شیخ الاسلام ملا احمد سالیانی، حاج مجید افندی و باشقالارینا خیطاب قصیدهلر یازمیشدیر. بیر نئچه قصیدهسیده ناصرالدین شاها خیطابدیر.
اونون ان گؤزل قصیدهلریندن بیری یا رسول الله! قصیدهسیدیر. بو قصیده بئله باشلاییر:
فدا بو آستانین خاکینا جان یا رسول الله،
که اهل دردهدیر بو درده درمان، یا رسول الله!
قصیدهنین مقطعی بئلهدیر:
کرم قیل سیّدی قورتار بلای نفس شوموندان،
دخیلیندیر بوگون حسّان شیروان، یا رسول الله!
2. دیوان غزلیات تورکی
سیّد عظیمین تورکجه غزللری آلتی یوزدن زیاده الده ائدیلمیشدیر. گلهجک بؤلومده بو حاقدا دانیشاجاغیق.
3. مکتوبات منظوم
سیّد عظیم اؤز دوستلارینا و زمانهسینین آدلیم انسانلارینا دفعهلر منظوم نامهلر ایله رجوع ائدیبدیر. الده ائدیلن مکتوبلارین حجمی بیر جیلد کیتاب تشکیل ائدیر. بو منظوم نامهلرین آراسیندا بیر نئچهسی حسن بیگ زردابییه خیطابدیر. اوندان باشقا، محمد جرمی، محمد صفا، اسماعیل قاصیر، عبدالله عاصی، محمد تقی قمری، میرزا رحیم فانی، علی اصغر نورس، فرهاد میرزا و حتی زمانهنین حاکیملرینه خیطاب ادبی- اجتماعی مکتوبلاری واردیر.
4. حکایات منظوم
ربیع الاطفال، ربع الاطفال و گولزار باهار آدلاری ایلهده تانینان حکایات منظوم کیتابی، اصلینده گنجلره و مکتب یئنی یئتمهلری ایچون یازیلمیشدیر. شاعیر بورادا اغلب حکایهلری اوغلو جعفره خیطاب ائتمیشدیر. میثال ایچون:
جعفر! ای سادهلوح و پاک ضمیر!
بیل کی واردیر زماندا چوخ تزویر.
سورهی یوسیف ایچره، مکر زنان،
اوخوسان، ای اوغول اولوبدو بیان . . .
بو کیتابین حکایهلرینی جامع التّمثیل، کلیله و دمنه، گولوستان سعدی و باشقا ادبی قایناقلاردان آلمیشدیر.
5. حکایات منثوره
حکایات منثوره و یا لطائف کیتابیندادا یوزه یاخین کیچیک لطیفهلر و حکایهلر یازمیشدیر. میثال ایچون:
بیر گون بیر خان مجلیسده دئدی کی هر کیم اؤز عورتیندن راضی دیرسا آیاغا دورسون. هامی قالخدیلار، آیاغا دوردولار، مگر بیر شخص کی قالخمادی. خان دئدی:
- ای شخص مگر سن عورتیندن راضیسان کی آیاغا قالخمادین؟
او جواب وئردی کی:
- یوخ، سنه فدا اولوم، بوگون عورتیم قیچیما بئله دوروبدور کی، قیچیم شیکست اولوبدور، او سببدن قالخمادیم!
6 . سیچان و پیشیک
سیّد عظیم، عبید زاکانینین موش و گربه آدلی اثری اساسیندا بو منظومهنی یازمیشدیر.
سیچان و پیشیک کیتابینی بئله باشلاییر:
حمد اولا اول خالیقه صوبح و مسا،
کیم یئتیریب فئیضی جاهانا صفا.
جوملهی مخلوقا وئریب جانلار،
حاضیر ائدیب نعمتِ الوانلار.
هر نه هوادا او کی پرواز ائدهر،
پر آچیبان قدرتین ابراز ائدهر.
ایکی قاناد ایله اوچان طئیرلر،
یئرده گزهن دابّهلر، غئیرلر،
ایکی آیاق یاکی اولا دؤرد آیاق،
بادهی قدرتدن ایچیبدیر ایاق . . .
. . .
نقل ائلهییم من سنه بیر داستان،
فارسی ایله نظم ائلهییب باستان!
تورکی ایله من اونو تحریر ائدیم،
کؤنلونو شاد ائت، سنه تقریر ائدیم.
بیرجه قولاق وئر بئله داوایا سن،
ائیله نظر شورش و غوغایا سن.
بیل کی نه سولطان نه خانین جنگیدیر،
بیر پیشیک ایله سیچانین جنگیدیر! . . .
7. هجویهلر
کئچمیشده شاعیرلر آراسیندا هجو و هزل یازماق عادی بیر حالا چئوریلمیشدی.
البته بو هجو و هزللر بؤیوک شاعیرلر طرفیندن یازیلاندا سیاسی - اجتماعی معنا آلیر و طنزه چئوریلیردی. یالنیز سادهجه گولوش و یا بیریسینی تحقیر ائتمه یوخ، بلکه اویانما و انتباه آماجی گؤدوردو. هر طنز پارچاسی، بیر تازیانه کیمی بیر طرفدن ظالیملری تنبیه ائتمه و ایکینجی طرفدن مظلوملاری اویالتما ایچون یازیلیردی. سیّد عظیمین لاییق و خلف شاگیردی میرزا علی اکبر صابر، آذربایجان شعرینده طنز مئیدانلارینین قهرمانی، اؤز بیلیک و باجاریغینی سیّد عظیمدن آلمیشدیر.
سیّد عظیمین هجو- طنزلری ایسه بعضا ایکی دوست آراسیندا مزاح ماهیتی داشییر و بعضاده بیگلر و فرمان وئرهنلرین حاققیندا یازیلمیشدی. اونون هجولری آراسیندا شیروان بیگلری حاققیندا، شاماخی حاکیملری حاققیندا، بابیلر و بعضی ریاکار روحانینومالار حاققیندا یازیلمیشدیر. او، بو هجولرده رشوت خورلوق و روس دولتی اورقانلاریندا باش وئرن ظولم، فساد و زوراکیلیقدان سؤز آچیر:
فُقرالار یانیبان ظولم اودونا اولدو کباب،
بیر طرفدن ائلهدی زلزله شیروانی خراب،
بیر طرفدنده بولار عالمی ویران ائلهدی.
نه پریستاو، نه کؤمکچی، نه کوارتال، نه قازاخ،
هامیسی قورد کیمی سویماقلیغا خلقی کی قوچاق . . .
بورادا اونون شعرلری کسگین استهزا و آجی گولوشلر ایله دولودور. ائله بونا گؤرهده اونون عصرینده بعضی گئری قالمیش و ساتقین شاعیرلرده سیّد عظیمی دفعهلر ذم و هجو ائتمیشلر. سیّد عظیمین هجویاتی مستقل بیر کیتاب کیمی یوخ، بلکه دیوانلارینین مختلیف چاپلارینا سالینمیشدیر.
8 . فارس دیلیندن ترجومهلر
فارسجادان، شیرازلی سعدینین گولوستان و بوستان اثرلریندن بیر چوخ حکایهلر ترجومه ائتمیشدیر. میثال ایچون:
بیر شخص لوقمان حکیمدن سوروشدو:
- حکمتی کیمدن اؤیرهندین؟
دئدی کی:
- نابینالاردان. چونکی کورلار بیر یئری گؤرمسهلر، یعنی یوخلاماسالار قدم قویمازلار!
ها بئله زینت المجالس کیتابیندان بیر نئچه تربیوی حکایه دیلیمیزه چئویرمیشدیر.
9. پریشان نامه
بو آد ایله اوغلونا نصیحتلر یازمیشدیر. و قاآنینین پریشان آدلی کیتابینا بنزهتمیشدیر. بو کیتابین ???? ش. (???? م.) ایلینده تهراندا داش باسما اصولیله نشر ائدیلمهگینی خبر وئرهنلر واردیر.[?]
10. کلیات فارسی
دئدگیمیز کیمی سیّد عظیمین عمومیتله قصیده یازماغا چوخ مئیلی وار ایمیش. اونون هم تورکجه و هم فارسجا قصیدهلرینین حجمی او قدهر چوخدور کی هر بیرینی بیر قصیدهلر دیوانی آدلاندیرماق اولار. فارسجا دیوانی اون مین بئیته یاخیندیر و دوستو حبیب صادق تبریزی طرفیندن حاضیرلانیبدیر و کلیات فارسی آدلاندیریلمیشدیر. کلیات فارسییه آشاغیداکی بؤلوملر داخیلدیر:
1- قصیدهلر.
2- عزادارلیق غزللری.
3- عاشیقانه و عارفانه غزللر.
4- ترجیعبند، ترکیببند، مخمّس، مسدّس، مثنوی، رباعی و غیره بو کلیاتین یاریسینی قصیدهلر تشکیل ائدیر.
11. قصص الانبیاء (فارسجادان ترجومه)
نثر و نظم ایله یازیلمیشدیر. نشر اولمادیغی ایچون حلهلیک بیرزاد دئیه بیلمیریک.
12. غزوات حضرت علی (ع)
بو اثرده نشر اولمامیشدیر.
13. مقتل
کربلا حادثهسی ایله علاقهدار یازیلمیش، قوشا بئیت، نوحه و افراددان عیبارتدیر. نشر اولمامیشدیر.
14. شیروان نامه
شیروان تاریخی و مدنیتی حاققیندا اولمالیدیر. نشر اولمامیشدیر.
15. روس دیلیندن ترجومهلر
روس دیلینده یازیلان ادبی اثرلر ایله تانیش اولان سیّد عظیم، روس شاعری کریلوفدان نئچه نصیحت آمیز شعر ترجومه ائتمیشدیر. هابئله پوشکیننین بیر نئچه منظومهسینی تورکجهمیزه قازاندیرمیشدیر.
قایناقلار:
[?] سیّد عظیم شیروانی اثرلری، باکی، ????، ج ?، ص ?- ?? و ج ?، ص ???.
http://www.hbayat.azerblog.com/1385_11_19_Say=119.ay
نوشته شده توسط : احمد رنجبری حیدرباغی - تاریخ : سه شنبه 88/2/1 ساعت 11:18 ع