یازار: اسدالله امیری
مدتها بود به دنبال فرصتی بودم تا دیوان حضرت مختومقلی[?], شاعر بزرگ ترکمن, را که سال ?? در نمایشگاه کتاب تهران از غرفه انتشارات مختومقلی فراغی گرگان تهیه کرده بودم مطالعه نمایم. تا اینکه در مهرماه ?? فرصت مسافرتی ایجاد شد تا در سواحل زیبای دریای خزر و دیار مختومقلی تفألی براین دیوان محترم بزنم. تفأل از آن جهت که امکان مطالعه عمیق آن دیوان پربار در چند روز میسر نمی باشد.
اولین چیزی که با دیدن دریای خزر توجه مرا جلب نمود، نام آن و اهمیتی که این دریا برای جهان ترک دارد بود. گذشته از نام دریا که برگرفته از نام قوم ترک خزر میباشد، این دریا دنیای ترک و فرهنگ آن را به دو قسمت شرقی و غربی نیز تقسیم میکند. چنانچه روایت قهرمان اساطیری ترکها، کوراوغلو، به دو روایت شرق و غرب دریای خزر نقل شده است (در روایت غربی به نام کوراوغلو و در روایت شرقی به نام گوراوغلو معروف میباشد)[?]. از پنج کشور حاشیه این دریا ? کشور دارای زبان رسمی ترکی(آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان) و در دو کشور دیگر (ایران و روسیه) در حاشیه این دریا ترکها و ترکمنها زندگی میکنند. و نیز در سواحل غیرترکنشین ایرانی این دریا نیز به نامهایی نظیر خزرآباد، چیلک، کلاچای و ... که منشأ ترکی دارند برخورد مینماییم.
با مطالعه دیوان مختومقلی، گویی دیوان تیلیمخان را مطالعه میکنیم: حکمتها، پندها، جهانبینی و از همه مهمتر ارادت هر دو شاعر به امام علی علیهالسلام.
مختومقلی:
قادر جبار سندن دیلاگیم کاندر
سن منی نامرده محتاج ائیلهمه
...
ساغ گؤزوم سول گؤزه محتاج ائیلهمه(ص ??? و ???)
تیلیم خان:
باریلاها بودور سندن دیلگیم
اؤزویدن اؤزگه یه محتاج ائیلهمه
...
بو گؤزو او گؤزه محتاج ائیلهمه(حکیم تیلیمخان?-آرشیو)
مختومقلی:
نامرد کؤفریسیندن اولسام گئچمزمن
کروان بولسام حلال ایشدن قاچمازمن
تیلیمخان:
نامرد کؤرپوسوندن گئچمه, گیر سئله
اگر پوْلدان گئچمک یوٍز آساند اوْلا(حکیم تیلیم خان دیوانی ? ینجی جیلد-ص??)
و بو بیتی شاه اسماعیل خطائیلهده توتوشدورماق اولار:
شاه اسماعیل خطائی:
گئچمه نامرد کؤپروسوندن قوی آپارسین سئل سنی
یاتما توٍلکو کؤلگهسینده قوی یئسین آسلان سنی
مختومقلی:
بلبلم آه و زار چکیب
تازه گلزاردن آیریلدیم
گؤزدن قانلی یاشیم تؤکوب
اول سوار یاردان آیریلدیم( دیوان مختومقلی ص???)
تیلیم خان:
بوٍلبول تک افغان ائیلرم
من او گوٍلزاردن آیریلدیم
اؤلدورور بو غملر منی
اوْ ماه روخساردان آیریلدیم (تیلیمخان ? ص ???)
مختومقولو:
اون ایکی امام بیری بیریندن سرور
یئدی ولی یاران دوتوب مددبر
مشهد قارا بابایا شیث پیغمبر
حسن حسین شاه-مردان شفا بر(ص ??)
تیلیم خان:
حسن و حسین دیر چشمیم چراغی
حضرت محمد میندی بوراقی
آغام علی کوثر اوٍستونده ساقی
معراجین یولونا روان دییهرلر(حکیم تیلیمخان?-آرشیو)
مختومقولو:
قرداش و آتا آنامدان
آیریلهشیب دوغانیمدان
جدا دوشوب ائل یوردومدان
مسافر ائیلادینگ منی(ص ???)
تیلیم خان:
ازلیندن اؤز ائلیمده دورمادیم
اؤز ائلیمین من قدرینی بیلمهدیم
آیدان ایلدن نازلی یاری گؤرمهدیم
قورخوم بودور حسرت گئدم گورا من(حکیم تیلیمخان?-آرشیو)
مختومقولو:
اللی مینگ ییل دوران سوران بنی جان
دونیادا قالمادی بیربهبیر گئتدی
یوز ییگیرمی قرن فرزند گتیرهن
آدم حوا بیله سربهسر گئتدی
تیلیم خان:
چرخ-ی گردون بیر حقه باز فلک دیر
هئچ کیمینن سازیگاری اولمادی
چوخ کیشیلر گلدی گئتدی دونیادان
چوخ کیمسهلر ایشین باشا وارمادی (حکیم تیلیمخان?-آرشیو)
مختومقولو:
ای یارانلار مسلمانلار
گورینگ بو حکم-داوری
که مسجدده اولتورمیشدی
بیر گون مرتضی علی(ص ???)
تیلیم خان:
قبول اولسون مومنلرین دیلگی
آغام علی او مردلرین کؤمگی
حسن حسین یئر و گؤگون دیرگی
گؤیلوم ایستر زین العبانی گؤرم (حکیم تیلیمخان?-آرشیو)
مختومقولو:
منم دئیهن قوچ ایگیده
بیر مناسب یار گرکدیر
عرب آت یوولی ییگیده
آلماز ذوالفقار گرکدیر(ص ???)
تیلیم خان:
تیلیم, شاگیردلیکدن وورماگینان دم
چوْخلاری لاف ائدر کی: من اوستادم
کلب اوْلوب قاپیدان گؤتورمه قدم
اوستاد علی کیمی شیر- نر گرک (حکیم تیلیمخان دیوانی? ص??)
مختومقولو (جیغالی):
کونگلار کوشکینده خیالینگ خانی
اولاد-هنکاره منگزار حکملی
عاشق چکر نالانی
یاسه سالار لالانی(ص ???)
تیلیم خان:
صحیفة عشقین درسین آلانلار
ختم ائدر بیر به بیر آیاسین گؤزلر
عاشیق آیاسین گؤزلر
اوْخور آیاسین گؤزلر(تیلیم خان ص???)
مختومقولو:
منگلی خانم قولون دیشلاب
بیزدن که اویات ایلایور(ص ???)
یا:
منگلی جانه اوت سالار
اووی جسمیمده قالار
مختومقولو اویالار
منینگ صاحب جمالیم(ص ???)
تیلیمخان:
داد آغالار یاردان اؤترو
بیقرارام موٍسلمانلار!
صاباح- صاباح یوْللار اوٍسته-
اینتیظارام موٍسلمانلار!(تیلیمخان? ص ???)
مختومقولو:
ای یارانلار مسلمانلار
جبرده بولمهلی اولدی
نئچه زحمت چکن جانلار
جفانی گورمهلی اولدی(ص ???)
تیلیم خان:
گؤیول نئجه آغلامازسن
جانانیم گئتمهلی اوْلدو
دان یئلی نامه گتیرمز
غوربته یئتمهلی اوْلدو(تیلیمخان?ص???)
مختومقولو:
آدم اوغلو آوارهدور عاصیدور
بیر سوز دئسنگ یاخشی اره بسیدور
آلقیشی کوب آلسانگ ایشینگ اونگ بولار(ص ???)
تیلیمخان:
آدام اوْغلو جبری, گلمز حئسابا
میراثخورلار اوٍچون دوٍشر عذابا
حریصلر بایقودور, دوٍنیا خارابا
بایقو اوچوب گئدر ویرانا قالار(تیلیمخان? ص???)
جیحون بیله بحر-خزر آراسی
چول اوستوندن اوسر یئلی تورکمنینگ
گل غنچهسی قره گوزیم قرهسی
قره داغدان اینر سئلی تورکمنینگ(ص ???)
از این نمونه اشعار میتوان در دوانین مختومقلی و تیلیمخان به وفور یافت که شباهتهای زیادی در مضمون و لغات دارند. طبق الگوهای شعری آشیقها، در اشعار مختومقلی "دئییشمه"های وی با دولت محمد آزادی را میتوان با دئییشمههای تیلیم خان و آوالی غیبعلی، مباحثه زمین و آسمان و "مباحثه مؤو و قویون" اشعار به صورت سوال-جواب در شعر تیلیمخان تطبیق نمود. البته در ادبیات ترکی دئییشمه (مشاعره) جایگاه خاص خود را دارد مانند: دئییشمههای "خسته قاسیم و لزگی احمد, "دده یادگار و آشیق رضا بهاری" و ....
با مقایسه اشعار حکیم تیلیمخان و مختومقلی فراغی اگر نتوانیم اثبات کنیم که تیلیمخان اشعار مختومقلی را مطالعه نموده و بر آنها نظیره نوشته است، به طور قطع میتوانیم بگوییم که هر دو از یک فرهنگ مشترک متأثر گشتهاند. یکی از محققان معاصر در این مورد مینویسد: " رد پای سه شاعر بزرگ ترک در شعر تیلیمخان دیده می‌شود. این سه شاعر عبارتند از یوسف خاص حاجب سراینده منظومه قوتادغو بیلیگ، خواجه احمد یسوی و سید عمادالدین نسیمی. مختومقلی رگه‌هایی از عرفان و سوز یسوی را در خود دارد اما شعر تیلیمخان و خسته‌قاسم بیشتر برشی از زندگی مردمان عادی هستند که به مقتضای جوانی گناه میکنند و عاشق می‌شوند و سپس تائب و رستگار می‌گردند، غرور جوانی و ضعف پیری و بعد از آن مسئله مرگ و پرسش نکیر منکر، اگر چه از نظر کمی ادامه خواجه احمد یسوی است و لیکن دیگر شهود عرفانی در وی راه ندارد. البته این مسئله طبیعی است چرا که چند قرن قبل از تیلیمخان و خسته‌قاسم شعر عرفانی از شرق رفته بود و دیگر در شعر فارسی هم از شعر عرفانی به آن معنا که در عطار و مولانا وجود دارد خبری نبود." (یادنامه حکیم تیلیم خان صص ??-??- مقاله سیبی میان دو آینه-سید حیدر بیات)
تیلیمخان در اشعار خود به تورکمن و تورکمان بودن خود اشاره نموده و اصالت خود را تورکمن یا تورکمان میداند:
تیلیم خان اصلی تورکمانام
حق گوناهدان ائیلهسین بوش
یا:
بو تورکمن تیلیمین غوغالی باشین
آخیر سالار مین بلایه گؤزلرین
هر چند بنا بر نظر مرحوم پروفسورمحمدتقی زهتابی ملت تورکمن غیر از تورکمانی است که تیلیم خان خود را منسوب به آن میداند و تورکمانی که تیلیم خان از آن یاد میکند طایفهای از ترکها بوده و امروزه در مناطقی نظیر شهر کرکوک عراق نیز زندگی میکنند و زبانشان ترکی آذربایجانی است در حالی که ترکمنها در کشور جمهوری ترکمنستان و مناطق و استانهای خراسان شمالی و گلستان ایران(ترکمن صحرا) زندگی میکنند.
نکته جالب دیگری که تیلیمخان و مختومقلی را به هم نزدیک میکند این است که در ایران مناطقی به نام این دو بزرگوار نامگذاری شدهاند: تیلیمخان نام دهی است در دهستان آتشبیک منطقه نظرکهریزی مابین شهرهای مراغه و هشترود(سرسکند) آذربایجان و همچنین نام گردنهای در نزدیک روستای مرغئی ساوه (مابین روستای سنگک و ییلاق آسگین اوباسی) و مختومقلی نام بندری است در شرقیترین ساحل دریای خزر در خاک ایران، درست نقطه قرینه شهر آستارا در ساحل غربی دریا. همچنین مردم ترکمن همهساله در هفته آخر اردیبهشت ماه در آقتوقای ترکمنصحرا به احترام مختومقلی گردهم میآیند و مردم آذربایجان نیز همهساله در آخرین جمعه تیرماه در مراغه(مرغئی) ساوه به احترام تیلیم خان مراسم برگزار مینمایند.
استاد اسدالله رحیمی مردانی محقق شیرازی از دیار مأذون قشقایی در سخنرانی خود در پنجمین مراسم حکیم تیلیمخان در روستای مرغئی ساوه در تاریخ ??/?/?? چهره مردم مرغئی را مانند ترکمنها و لهجه آنان را شبیه ترکان قشقایی دانست. دکتر آراز محد سارلی در عنوان مقدمه دیوان مختومقلی مینویسد: مختومقلی فراغی متفکر بزرگ ایران و توران.
با توجه به مطالب عنوان شده و اینکه اشعار شعرایی مانند خسته قاسیم، شاه اسماعیل خطائی، دوخارخانلی عباس, مأذون قشقایی و .... همانند تیلیمخان در مناطق قم و ساوه و همدان و اراک و .. گستردگی دارند، مسأله محیط فرهنگی مشترک وجهه ملموستری به خود میگیرد. تا جاییکه آشیقهای مناطق ساوه و همدان در سالیان قبل برای زیارت مزار خسته قاسیم به تیکمهداش میرفتهاند. (مجله وارلیق-تهران-شمارههای ??و??-مهرو آبانماه ????-ص??).
به نظر بنده میتوان ادبیات منظوم ترکان ایران را با نمایندگان ذیل که تشکیل مربعی را میدهند در نظر گرفت:
مختومقلی فراغی، خسته قاسیم، حکیم تیلیم خان و مأذون قشقایی. البته با افزودن نامهای بزرگی چون شاهاسماعیل خطایی، آشیق رضا بهاری، حسن اوغلو اسفراینی، استاد شهریار, دهقان سامانی و ... میتوان مربع را به مخمس و مسدس و ... تبدیل نمود.
--
[?] - دیوان مختومقلی به کوشش اراز محمد سارلی- انتشارات موسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی-گرگان ????
[?] - ماهنامه بایرام زنجان شماره ??-شهریور??
منابع:
?- دیوان مختومقلی به کوشش آراز محمد سارلی- انتشارات موسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی- گرگان ????
?- حکیم تیلیم خان دیوانی- بیرینجی جیلد- توپلایان: اسدالله امیری-انتشارات نوید اسلام- قم- ????
?- تیلیم خان حیاتی و یارادیجیلیغی-دوکتور م ت زهتابی و دوکتور علی کمالی- نشر اختر- تبریز- ????
?- یادنامه حکیم تیلیم خان- حاضیرلایان: اسدالله امیری- انتشارات نوید اسلام- قم- ????
?- مجله وارلیق- تهران
?- ماهنامه بایرام-سای ??-زنجان
?- دیوان عاشیق رضا بهاری- انتشارات مکنون-گردآورندگان: جواد نوری و سعید جلیلی هنرمند- شهر بهار همدان-????
http://www.hbayat.azerblog.com/1388_03_24_Say=916.ay
