یازار: حسن گلی
سرزمینی که امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می شود روزگاری نچندان دور تحت عنوان آران بخشی از ایران بزرگ محسوب می شد؛این منطقه در جریان جنگهای ایران و روس و به موجب قرار دادهای تحمیلی گلستان وترکمنچای ازایران منتزع گردید و مردمان این سرزمین بعداز اینکه سالهای متمادی درزیر استیلای امپراطوری روس وبعد ازآن تحت حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی بودند

مقدمه: 
  سرزمینی که امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می شود روزگاری نچندان دور تحت عنوان آران بخشی از ایران بزرگ محسوب می شد؛این منطقه در جریان جنگهای ایران و روس و به موجب قرار دادهای تحمیلی گلستان وترکمنچای ازایران منتزع گردید و مردمان این سرزمین بعداز اینکه سالهای متمادی درزیر استیلای امپراطوری روس وبعد ازآن تحت حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی بودند درسال1991 پس ازفروپاشی شوروی سابق فصل نوینی از زندگی خود را تحت حکومت جمهوری آذربایجان شروع نمودند.با توجه به اینکه اکثریت مردم جمهوری آذربایجان را شیعیان تشکیل می دهند و این جمهوری پس از ایران دومین کشور شیعی جهان محسو ب می گردداین قلم خواهد کوشید گوشه ای از رفتار اجتماعی شیعیان این کشور درماه محرم و مشکلات و موانع موجود دراین خصوص را بررسی نماید.

 عزاداری مردم جمهوری آذربایجان قبل از استقلال
     مردم جمهوری آذربایجان که درزمان ورود اسلام به ایران تابعیت ایران بزرگ راداشتند همچون اکثریت ساکنان مناطق ایران به دلیل برخی سیاستهای غلط سلسله ساسانیان و نیز به دلیل انحرافاتی که درآئین زرتشت رسوخ کرده بود و نیز با توجه به انطباق اکثریت معارف اسلام با هویت اصیل ایرانیان با آغوش باز اسلام را پذیرفتند.تاسیس دولت صفویه توسط شاه اسماعیل در ایران و رسمیت مذهب تشیع موجب گردید مردم ساکن در منطقه آران(جمهوری آذربایجان )بیش از پیش با معارف رفیع اهل بیت آشنا گردند و از همان زمان مراسم عزاداری امام حسین(ع) و بزرگداشت ایام تاسوعا و عاشورای حسینی به جزئی از باورها و سنتهای عمومی مردم آن دیار تبدیل گردید.
    از جمله برنامه هایی که در دوران تسلط تزارها بر آذربایجان اجرا می گردید این بود که روسها تلاش می نمودند همانگونه که آذربایجان را از لحاظ جغرافیایی ازایران جدا کرده بودند؛ مردمان آن را ازلحاظ هویتی و دینی نیز از ایران و اسلام جدا نمایند، چرا که به خوبی می دانستند تا زمانی که مردم آذربایجان ( آران) خود را ایرانی وشیعه بدانند نخواهند توانست سیاستهای خود را پیش ببرند.
     در زمان تسلط تزارها برآران به دلیل مراودات فراوان مردم آن منطقه با وطن اصلی خویش–ایران– و نیز به دلیل سیاست محتاطانه تزارها در برخورد با شیعیان؛عزاداری ماه محرم همچون گذشته و به سبک موجود در ایران با رونق قابل توجه ادامه داشت لیکن با روی کار آمدن کمونیست ها و ایجاد اتحاد جماهیر شوروی مرزهای آهنین بین مردم دو سوی ارس جدایی افکند و مردم آن سوی ارس با فشارهای بی امان کمونیستها از انجام مراسم و آئین های دینی و مذهبی منع شدند و مساجد،حسینیه ها  و تکایا تعطیل گشتند.دراین دوره با وجود تمام فشارهای دولت که حتی با شکنجه،حبس،تبعید و اعدام همراه بود عاشقان امام حسین (ع) به صورت مخفیانه عشق و ارادت خود را ابراز می کردند.در زمان شوروی سابق در برخی مناطق جمهوری آذربایجان از جمله در مناطق همجوار باایران و برخی محلات حومه شهر باکو آیین‌های اسلامی و به ویژه عزاداری محرم به طورمخفیانه در منازل افراد متدین برگزار می‌شد که نقش مهمی در حفظ ارزشهای اسلامی ومذهبی در میان مردم این کشور داشت.
عزاداری ماه محرم در جمهوری آذربایجان بعد از استقلال
    با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان در سال 1991 م؛مردم جمهوری آذربایجان دوره نوینی را شروع کردند و آنانی که سالهای متمادی در کنج خانه ها و بصورت مخفیانه عشق خود را به امام حسین و سایر شهدای کربلا ابرازمی نمودند توانستند با حضور دوباره درمساجد و حسینیه ها علاقه قلبی خود را به خاندان رسالت نشان دهند.دوران پس از فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی را می توان دوران حیات مجدد اسلام در بین مردم جمهوری آذربایجان دانست که البته هنوز به سان طفلی تازه پا گرفته در مراحل نخستین بازیابی جایگاه واقعی خویش می باشد.  
بعد از استقلال جمهوری آذربایجان به دلیل سیاستهای فرهنگی گذشته و باتوجه به عدم همخوانی منافع شخصی وحزبی سران این کشوربا دین اسلام و مذهب تشیع و نیز به دلیل فشارقدرتهای خارجی مخصوصا آمریکا؛ بدون توجه به مذهب اکثریت مردم این جمهوری؛قانون اساسی این کشور بر اساس دو اصل لائیسم (دنیوی بودن) وسکولاریسم (جدایی‌ دین از سیاست) وضع گردید.
بندهای 2،3،4 ماده 48 قانون اساسی جمهوری آذربایجان که به موضوع دین اختصاص یافته است سیاست دولت آذربایجان در قبال مذهب بیش از 80 درصد مردم آذربایجان را به خوبی نشان می دهد:
بند 2- «هرکس حق نگرش مستقل به دین، اعتقاد به هر دینی بصورت فردی و یا جمعی، عدم اعتقاد به هیچ دینی و همچنین بیان و انتشار اعتقاد دینی خود را دارد.»
بند 3- «انجام مراسم دینی در صورتی که قواعد و انضباط اجتماعی را برهم نزند و یا در ضدیت با اخلاق عمومی نباشد آزاد است.»
بند 4- «عقیده و اعتقاد دینی موجب برائت برهم زدن حقوق جمعی نمی‌شود.»
     چنانچه ملاحظه می‌شود قانون اساسی جمهوری آذربایجان نه تنها از اسلام و مذهب تشیع که دین و مذهب اکثریت مطلق مردم این کشور است، اسمی به میان نیاورده بلکه با بیان اینکه عدم اعتقاد به هیچ دینی آزاد است بی‌دینی را نیز تجویز و حتی تائید کرده است.درحال حاضر حق نگرش آزاد به دین(بند2 ماده 48) صرفا در خدمت یهودیان وابسته به صهیونیست قرار گرفته که با اهداف خاصی در جمهوری آذربایجان حضور دارند.آنان با ساخت کنیسه های متعدد و فعالیتهایی از قبیل جذب جوانان آذری و... در صدد افزایش تاثیر گذاری صهیونیستها بر دولتمردان باکو هستند این در حالی است که حدود 80 درصد از مردم آذربایجان ( شیعیان ) علیرغم خواست قلبی نمی توانند به نحو دلخواه خود مراسم ماه محرم را برگزار نمایند. امروزه بندهای 3 و 4 ماده اخیر الذکربه دستاویز دولت باکو برای برخورد با مراسم عزاداری ماه محرم در سطح خیابانها تبدیل شده است.
    امروزه در جمهوری آذربایجان برخی جریانانها و حرکتهای مختلف تلاش می کنند از رشد مذهبی و احیاء هویت دینی مردم جلوگیری نمایند که این حرکتها را می توان به دودسته تقسیم نمود.قسمتی از برنامه های ضد دینی در جمهوری آذربایجان از سوی  دولت و به استناد قانون اساسی مبتنی بر لائیسم و سکولاریسم اعمال می گردد که از آن جمله می توان به ممنوعیت صدور گذرنامه برای زنان محجبه،ممنوعیت کاندیدا شدن خادمان دینی در انتخابات مختلف؛ جلوگیری از فعالیتهای هیات ها و گروههای مذهبی؛ جلو گیری از نشر کتب دینی مخصوصا کتابهای راجع به نهضت عاشوراو قیام امام حسین (ع) اشاره نمود. قسمت دیگر حرکتهای ضد دینی در جمهوری آذربایجان از طریق برخی محافل تابع آمریکا و اسرائیل و رسانه های وابسته به آنان و درراستای جلوگیری از بازگشت مردم جمهوری آذربایجان به هویت اصیل اسلامی – ایرانی خویش صورت می گیرد.
     درحال حاضربا فرارسیدن ماه محرم؛شیعیان جمهوری آذربایجان در اکثرمساجد وحسینیه ها به عزاداری امام حسین (ع) می پردازند و خادمان دینی و متولیان امورمساجد تدارک عزاداری ماه محرم را برعهده دارند.
 مساله ای که درعزاداریهای این ماه در جمهوری آذربایجان مشهود است اینکه این برنامه ها به دلیل سالها فعالیت کمونیستها و عدم وجود مدارس و حوزه های علمیه از عمق و غنای لازم برخوردارنیستند و دراین عزادریها آنگونه که شایسته قیام امام حسین (ع)می باشد واقعه عاشورا تبیین و تشریح نمی گرددکه این موضوع تربیت جوانان عالم و آگاه به معارف اهلبیت را بیش از پیش ضروری می سازد.
     در شهر باکو پایتخت جمهوری آذربایجان آئین های عزاداری در مساجد تازه‌پیر، حاجیسلطانعلی، گوی مسجد،مشهدی داداش،نارداران و نیز در اکثر حسینیه‌ها با شرکت جمعی ازشیعیان و دوستداران اهل بیت (ع) بویژه جوانان مومن آذری برپا می گردد.
    از دیگر شهرهای جمهوری آذربایجان که مراسم عزاداری ماه محرم در آنجا به صورت ویژه ای برگزار می گردد شهر گنجه است؛ هنوز در گنجه آداب و سنن ایرانی – اسلامی و اعتقادات مذهبی کم و بیش به چشم دیده می شود.در گنجه مانند ایران از اول ماه محرم مراسم عزاداری شروع می شود و مردان و زنان در قالب دسته های عزاداری در امامزاده شهر عزاداری می نمایند درروزعاشورا محوطه امامزاده شهر گنجه مملو از جمعیت می شود و مردم نذرهای خود را دراین محل ادا می کنند.
    علاوه بر شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان از قبیل باکو و گنجه؛جمهوری خودمختار نخجوان نیز از جمله مناطقی است که مردم آن در حد وسع و توان عاشورا را از هر لحاظ بزرگ می دارند؛ نوحه خوانی مرثیه سرایی،زنجیر زنی، سینه زنی،کشتن قربانی، گستردن سفره احسان، پخش خرما و نذورات دیگر، نمایش صحنه قتال در کربلا و استمداد مظلومانه امام حسین(ع)؛ مراسم شاخسی و واخسی، گریه بر مصائب اهل بیت و تعطیل کردن محل کار و کوشش و بازار و... از جمله برنامه هایی است که در این جمهوری در ماه محرم صورت می گیرد.
    در سالهای قبل مراسم قمه زنی در جمهوری نخجوان صورت می گرفت که پس از فتوای رهبر انقلاب اسلامی ایران در خصوص حرمت موضوع فوق در حال حاضر در روز عاشورا به جای این مراسم برنامه اهدای خوان از سوی عزاداران انجام می گیرد.
    نوحه ها و مرثیه هایی که در این جمهوری مورد استفاده مداحان و ذاکرین قرار می گیرد عموما از اشعار مرحوم قمری دربندی،دخیل مراغه ای،راجی تبریزی،قاسم بیک ذاکر و حاج سید عظیم شیروانی است. البته اخیرا ازنوارهای مداحی مداحان تبریزی و اردبیلی نیز در برنامه های عزاداری استفاده می شود. روز عاشورا درپایتخت جمهوری خود مختار نخجوان بدون اینکه از طرف دولت مرکزی(باکو ) اعلام شود تعطیل می گردد و سیمای شهر در غم و اندو ه فرو می رود.
    متاسفانه علی رغم اینکه اکثر دولتمردان جمهوری آذربایجان شیعه مذهب می باشند لیکن با توجه به اعتقادات سکولاریستی و واهمه ای که از رشد مذهب و معارف والای اهلبیت دارند؛ نه تنها اقدامی درراستای بزرگداشت ماه محرم انجام نمی دهند بلکه با انواع ترفندها سعی در کمرنگ نمودن برنامه های عزاداری درجمهوری آذربایجان را دارند و آنچه بیش از هر موضوع دیگری مخالفت دولتمردان باکو با احیاء ارزشهای شیعی را نمایان می سازد عدم تعطیلی روزهای تاسوعاو عاشورای حسینی در جمهوری آذربایجان است.
    تقارن ماه محرم امسال با کریسمس و نیز با روز 31 دسامبر که از طرف دولت آذربایجان به عنوان روز همبستگی آذربایجانیهای جهان اعلام شده است دولتمردان آذری را با چالش اساسی مواجه نموده است.دو مناسبت فوق از جمله موقعیتهای دولت آذربایجان بر ای مبارزه با هویت تاریخی و دینی مردم آذربایجان محسوب می گردد. همه ساله عید کریسمس در کشور مسلمان نشین آذربایجان به گونه ای برگزار می گردید که هر تازه واردی گمان می نمود همه ساکنان این شهر مسیحی هستند که دولتشان چنین جشنها، کنسرتها و نورافشانیهای مجللی به را ه انداخته است ضمن اینکه در روز 31 دسامبر نیز برنامه های ضد ایرانی محافل دولتی و غیر دولتی باکو به اوج خود می رسد که همه این برنامه ها نیز با کنسرتها و جشنهای مبتذل همراه است. روز 31 دسامبر روزی  است که چند سال قبل از فروپاشی کامل شوروی سابق ( 1367 ش) جمع کثیری از شیعیان آذربایجان به منظور پیوند دوباره با مام میهن به مرزهای ایران سرازیر شدند که البته با برخورد شدید ماموران مرزی باکو مواجه گردیدند پس از استقلال جمهوری آذربایجان دولت باکو برای تحریف آنچه اتفاق افتاده بود خواسته مردم آذربایجان برای پیوند دوباره به ایران را به عنوان تلاش آنان برای اتحاد دو آذربایجان مطرح نمود و روز 31 دسامبر را به نام روز ملی همبستگی با آذربایجانی های سراسر جهان نامگذاری کرد و این موضوع یکی از تلخترین و در عین حال بزرگترین تحریفهای تاریخی عصر معاصر است چرا که کسانی داعیه اتحاد دو آذربایجان را سر می دهند که به استناد مدارک غیر قابل انکار تاریخی تا سال 1918 هیچگاه به اجداد آنان آذربایجانی اطلاق نمی گردید بلکه آنان در سرزمینی به نام آران که در همسایگی آذربایجان تاریخی( آذربایجان ایران ) قرار داشت سکونت داشتند.
    دولتمردان باکو از یک سو تمایل دارند امسال نیز همچون سالهای قبل در این دو موقعیت سیاستهای ضد دینی خود را پیگیری نمایند و از سوی دیگر با مردمی مواجه هستند که علیرغم همه تلاشهای ضد دینی صورت گرفته، هنوز به برخی ارزشهای شیعی مانند برگزاری مراسمات ماه محرم پایبندند.آنان برای پرهیز از ایجاد هرگونه حساسیت در بین مردم شیعه آذربایجان- به ویژه در ایامی که در صدد زمینه سازی برای مادالعمر کردن حکومت خود هستند – کنسرتها و جشنهای کریسمس و 31 دسامبر را لغو نموده اند ولی برنامه های دیگری مانند آذین شهر و درختان کریسمس در حال اجراست.
از جمله اقدامات دولت آذربایجان برای کمرنگ کردن عزاداریهای امام حسین (ع) در ماه محرم می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1- دستگاهها وارگانهای تحت امردولت باکوامسال نیزهمچون سالها ی قبل؛پیش از فرا رسیدن ماه محرم اقدام به جمع آوری کتابهای مذهبی از کتابفروشیهای دینی نموده اند.
2- دستگاههای امنیتی و پلیس جمهوری آذربایجان درآستانه ماه محرم اکثر فعالان اموردینی شهرهای مختلف از جمله باکو، گنجه و نخجوان را احضار و سیاستهای خود مانند ممنوعیت عزاداری در خیابانها و نیز پرهیز سخنرانان از اعتراض به سیاستهای دولت و...را به آنان تفهیم نموده اند.
3- رسانه های تصویری جمهوری آذربایجان در این ایام بیش از روزهای قبل به پخش برنامه های غیر اخلاقی و... مشغول می باشند.
 
سخن آخر:
     با نگاهی به اوضاع جمهوری آذربایجان در ماه محرم و سیاستهای دولت باکو؛ایران قبل از انقلاب در ذهن تداعی می گردد؛ قبل از انقلاب اسلامی ایران از سوی رژیم پهلوی اقدامات زیادی برای کم کردن عشق و علاقه مردم به واقعه عاشورا انجام گرفت که درنهایت برای آنان نتیجه معکوس داشت و مردم مسلمان ایران با الهام از مکتب عاشورای حسینی به پا خواسته و حکومت مبتنی بر ارزشهای الهی به وجود آوردند؛امروزه در جمهوری آذربایجان نیز که علی رغم فشارهای 70 ساله کمونیستها و نیز با وجود سیاستهای ضددینی حاکمیت؛عشق و علاقه مردم به امام حسین(ع) زنده و در حال رشد و نمو است نشانه هایی از جریان مبتنی بر ارزشهای الهی و مبارزه باسیاستهای ضد دینی مشاهده می گردد که مخالفت مردم آذربایجان با لایحه ممنوعیت استفاده از حجاب اسلامی در مدارس، ممانعت از ایجاد پارک دوستی اسرائیل و... نمونه هایی از جریان یاد شده می باشند که جملگی در سایه تعالیم مکتب نجاتبخش عاشورا حاصل شده اند؛ دولتمردان  جمهوری آذربایجان بایستی ازاین موارد عبرت بگبرند و بیش ازاین درمقابل خواسته های برحق مردم شیعه آذربایجان به ایجاد مانع نپردازند و خود نیزهمراه با مردم و بصورت عملی درمسیرگسترش فرهنگ حسینی گام بردارندچرا که دولت و مردم جمهوری آذربایجان می توانند با بهره برداری صحیح از آموزه های مکتب امام حسین (ع) که ذلت ناپذیری و ایستادگی در برابر ظلم و ستم ازآن جمله است سرزمینهای اشغالی خود را آزاد نمایند.
منبع: خبرگزاری آران