یازار: آیدین فرنگی
تشت‌گذاری سنت خاص عزاداران حسینی اردبیل است که تاریخ مستند آن به عصر صفویه می رسد. «حسن یوسفی»، باستان‌شناس و پژوهشگر تاریخ اردبیل پس از بیان مطلب فوق می افزاید: «پیوند قلبی شیعیان با واقعه عاشورا، آداب و نشانه‌های بومی را در عزاداری هر منطقه وارد کرده و سبب ایجاد اشکال متنوعی از سوگواری حسینی شده. اردبیل نیز به علت انتصاب صفویان به این شهر، در تعزیه ماه محرم دارای سبک‌های ویژه و ریشه‌داری است.»
این باستان‌شناس دوره اسلامی تاکید می کند: «آیین‌های عاشورایی از حالتی رمزوارانه یا سمبلیک برخوردار هستند و مواردی که ما در عزاداری های اصیل می بینیم، به صورت انتزاعی نمادی است از آنچه در جریان واقعه عاشورا به وقوع پیوسته. مراسم تشت‌گذاری در مساجد اردبیل نیز که از شب 27 ذی‌حجه آغاز و تا حلول ماه محرم ادامه می یابد، علاوه بر اعلام رسمی آغاز سوگواری محرم، می تواند اشاره‌ای تاریخی به حرکت امام سوم شیعیان از مکه به طرف کوفه و واقعه «دشت زباله» باشد.
بنابر اسناد تاریخی در آخرین روزهای ماه ذی‌حجه سال 61 هجری، حسین‌بن علی و یارانش در مسیر حرکت خود، پیش از رسیدن به کربلا در محلی به نام «زباله» با لشکر حر روبرو می شوند. پس از توقف اجباری کاروان، به فرمان امام آب مشک‌ها داخل تشت‌ها خالی می شود و علاوه بر آنکه سپاه حر و یاران امام از این آب می نوشند، اسب‌های لشکریان را نیز سیراب می کنند. به نظر می رسد سنت تشت‌گذاری اردبیل اشاره‌ای نمادین به این واقعه باشد.»
نویسنده کتاب «تاریخ هنر و باستان‌شناسی بقعه شیخ‌صفی الدین» در ادامه با بیان این نکته که «جایگاه ویژه تشت اکنون بخشی از معماری مساجد اردبیل محسوب می شود و وجود این سکوها را باید ویژگی خاص معماری مساجد اردبیل دانست»، تصریح می کند: «اسناد موجود مبنی بر وجود جایگاه تشت در مساجد اردبیل به بعد از استقرار حکومت صفویه مربوط می شود. قدیمی ترین مسجد اردبیل، «مسجد جمعه عتیق» شهر است و اگرچه قدمتی بسیار بیشتر از عصر صفوی دارد، زمان ساخته شدن جایگاه تشت آن نیز به دوره صفویه برمی گردد. متاسفانه بنا به علل طبیعی، انسانی و مصالح به کار رفته، مساجد عصر صفویه اردبیل از بین رفته‌اند، اما پس از مسجد جمعه عتیق، مساجد «جامع نو»، «اعظم» و «سلیمان شاه» قدیمی ترین مساجد پابرجای شهر به حساب می آیند که در آنها علاوه بر جایگاه تشت، می توان تشت‌هایی را نیز مشاهده کرد که قدمت شان به زمان حکومت های صفویه و قاجاریه می رسد. محل تشت در یکی از اضلاع دیوار مساجد اردبیل به صورت طاق‌نما ایجاد می شود و تشت‌های ویژه مراسم در طول سال روی آنها قرار می گیرد».
بنا به گفته این باستان شناس دوره اسلامی، «قدیمی ترین تشت به دست آمده از مساجد اردبیل، تشت متعلق به مسجد بازار چاقوسازان (پیچاقچی بازار) و یادگار عصر شاه‌عباس اول است. در داخل و لبه این تشت نقش و نگار گیاه و ماهی حک شده و در لبه آن نیز عبارت و تاریخ زیر نقش بسته: «وقف نمود به حضرت عباس ـ 1038». تشت مذکور را در حال حاضر باید قدیمی ترین مدرک مستند یافته شده از سنت تشت‌گذاری اردبیل دانست.»
کارشناس فرهنگ و تمدن دوره اسلامی ایران، ضمن نقد دیدگاه آندسته از مورخان و جامعه‌شناسانی که صفویه را به ترویج خرافات محکوم کرده‌اند، می گوید: «اگر به صورت علمی و منطقی تاریخ و کتیبه‌های عصر صفوی مورد بررسی قرار گیرد، متوجه خواهیم شد بسیاری از رسوم مذکور در عصو صفویه وجود نداشته یا در صورت وجود مورد تایید شهریاران این سلسه نبوده است.»
یوسفی ضمن اشاره به کتیبه سنگی موسوم به «فرمان شاه طهماسب» که در نمای «دارالحُفاظ» بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی نصب شده، تصریح می کند: «شاه طهماسب اول در سال 932 هجری دستور به حک و نصب این فرمان در بقعه شیخ‌صفی اردبیل داد که در یکی از بندهای این فرمان ضمن تاکید به رعایت آداب و سنن تعزیه، به صراحت آمده که: «بدعت در تعزیت ممنوع» است. اگرچه برخی نویسندگان بدون درنظر گرفتن این سند تاریخی به محکوم کردن صفویه می پردازند، سنگ فرمان مذکور نشان می دهد پادشاه جوان صفوی در 932 هجری نه تنها اعتقادی به بدعت‌های عزاداری نداشته، بلکه به صراحت فرمان مقابله با بدعت‌های تعزیه را نیز صادر کرده است.»
این گزارش در شماره 43 نشریه نوای ارس، دی ماه 86 به چاپ رسید.
http://aynev.blogfa.com/post-735.aspx
×××
نوبسنده این مقاله قبلا هم گزارشی را در مورد سنت تشت گذاری اردبیل نوشته است، آن را در آدرس http://aynev.blogfa.com/post-518.aspxبیابید. برای تحلیل بهتر این موضوع شایسته است هر دو گزارش در کنار هم قرار بگیرند. هرچند به قول جناب آقای آیدین فرنگی هنوز برای کشف ریشه این سنت باید تحقیق های دیگری صورت بگیرد.
