یازار: توحید ملک زاده دیلمقانی
سلماس دا قدیم زامان لار محرم آیینا اون- اون بئش گون قالان قاباغا چیخیب مچیدلری،قارالار ایله ایمام حسین حماسه سینده ن آسیلی اولان علم لر- بایراق لارلا بزه ییب اوخوماغا حاضیر ائده ردیلر.محرم آیی نین قاباغینا چیخماق- اوروجلوق آیی کیمی- آذربایجانین باشقا شهرلرینده ده واردیر.اؤرنک اوچون،تبریزده اون گون محرم لیغا قالان شاخسئی دسته سی چیخار.آنجاق مراسیم لرین اصل باشلانغیجی،مچیدلرین اوخوماغی،محرم آیی نین اوولینده اولور.
محرم اوولینده ایمامین شهید اولما گونونه ده ک(عاشورا گونو) هر گون بیر شهید حصر اولوب اونون احوالاتیندان دئمک سلماس شهرینده عمومی بیر دب دیر.بو احوالات دین آدام لاری طرفینده ن منبر اوستونده،منبر آیاغینا دوران،مرثیه اوخویان (روضه خوان)لار طرفینده ن هابئله نوحه اوخویان لارین سؤیله دیک لری نوحه لرده بیان ائدیلیر.آنجاق محرمّین دوققوزونجو گونو(تاسوعا گونو) ابوالفضل حضرت لرینه،اونونجو گون (عاشورا گونو) ایمام حسینه حصر ائدیلیر.تاریخ بویو تورکلر آراسی حضرت ابوالفضل چوخ سئویلن شخصیت لرده ن اولموش دور.

هر گئجه مچیدلرده روحانی لرین دانیشیق لاریندان،مرثیه اوخویان لارین کربلا احوالاتینی حزین سس ایله دئیب اشتراک ائده ن لری آغلاتدیق دان سونرا،مچید ایچینده سینه یا ایسه زنجیر دسته لری ترتیب ائدیلیر.سلماس دا نوحه لرین ریتمی،اوندان دا آسیلی اولاراق زنجیر و سینه وورماق اوچ ضرب دیر.بو ریتم اورمیه ده ده ایشلک دیر لاکین خوی،تبریز و سلماسین باشقا قونشو شهرلرینده ایکی ضرب سیستمی واردیر.
سلماس دا گئجه دسته لرین ائشیگه چیخما رسمی یوخ دور.تکجه بو یاخین کئچمیشه کیمی سلماس دا شاخسئی - واخسئی دسته لری گئجه لر محله لره چیخیرلار .البته دئدیکلره گؤره زنجیر - سینه دسته لری اؤنجه لر مچیدلرده ن ائشیگه چیخارمیش لار . ایندی لیک سلماس دا زنجیر دسته لری ، سینه دسته لری تاسوعا ایله عاشورا گونو محله لره چیخیب خیاوان لاری دولاشیب.بو دسته لری قاباغیندا قوربان نذیری اولا عائله لر قوربان لارینی کسرلر.سود - شربتی نذیر دئیه ن لر ایسه بونلاری مراسیمده اشتراک ائدن لر آراسیندا پایلارلار.دسته لر حاجت لری اولان ائولر ، هابئله خسته خانا اؤنونده دایانیر ، اشتراک ائدن لر اللرینی گؤیه قالدیریب حاجت لرین دیله دیکده "آمین" یا ایسه " قبول اولسون" دئیرلر.
سلماس دا امام حسین ماتم مراسمینده ایشتیراک ائدن موسیقی آلتلری داوول ایله چارپانادیر.آنجاق اؤنجه لر بو کیمی مراسیملرده طبل ، قره نئی ، شئیپور ، چارپانا آلتلرینده یارالانارمیش لار.دسته نین سینه - زنجیر ووران صف لرینی اؤنونده امام حسینین آزجا قوشونو خاطیرلادان بیر چوخ علم لر - بایراق لار حمل ائدیلر.هابئله علم لر آراسیندا سود امرجه شهید اولان " علی اصغر"ی گؤز اؤنونه گتیرن بزنمیش بئشیک واردیر.بونلارین یانیندا امام حسینین آتی "ذوالجناح" ی تمثیل ائدن ، ساواش صحنه سیندن چیخمیش بیر آت کیمی بزه نن آت گؤرونور.اشتراک ائدن لردن بیر نئچه یئنی یئتمه اوغلان " آت" آ دوغرو گئده رک بو شعری اوخویور:
فاطمه نور عینی نده ن شئیهه چکرسن
حسین قدرت لیلی گؤز مئیدانه تیکرسن
هارداسالدین حسینی هانی بابامین باشی
سنه قوربان ذوالجناح سنه قوربان ذوالجناح
سونرا " سنه قوربان ذوالجناح" دئیرکن اللرینی آتین آلنینا چکیر ، عاشورا گونو ایسه دئیه نده آتین باشینا سامان سه په رلر.
سلماس دا عاشورا گونو مراسیمی داها اطرافلی کئچیریلیر.سینه - زنجیر دسته لری باشلارینا کول یاخمیش حال دا (ایندی اونودولوب) تاسوعا کیمی محله لری دولاشیر نهایت قبیرستانلیغا گئدیب سونرا یئنه هر دسته (هیئت) اؤز مچیدینه قاییدیر. عینی زامان دا سلماس شهری نین ایکی یئرینده بیرده بعضی هنده وه ر کندلرده (کهنه شهر ساورا،گول اوزان،حبشی و...) شبئح(شبیه) مراسیمی کئچیریلیر.اؤنجه لر «شبئح» مراسیمی کئچیریلن کندلر بوندان عیبارت اولموش دور:کهنه شهر،گول اوزان،حبشی،قره قیشلاق، خه­نه­یه/خانقاه،ساورا(سوره)اوله.آنجاق ایندی بو مراسیم اوچون ان اؤنملی کندلر کهنه شهر،گول اوزان،بیرده حبشی اولموش دور
عاشورا گونو ناهاردان سونرا بوتون مچیدلرین هیئت لری،دسته لری،شهرده ن،کندده ن کوهنه شهره توپلانیب اوردا کی امام زادانین زیارتینه گئده رلر.بو زامان کهنه شهرده قارایا بؤرونموش ماتمه باتمیش اینسان لار ده نیزی یارانیر. ایمام حسینه حصر ائدیلن مراسیم لر ایمامین اوچونه کیمی مچیدلرده داوام ائدیر.نهایت اربعینده مچیدده اولان مراسیم لر تیکرارلانیر. 
سلماس دا مرثیه ادبییاتیندا رولو اولانلار:
سلماسین کئچمیش­ده ده­یرلی مرثیه(روضه) اخویانلاری اولموشدور.بونلاردان "شمسی ماللا" اؤز سئحر ائدیجی سسیله هله ده خاطیره لرده یاشاییر.دئدیکلره گؤره "شمسی ماللا" مرثیه اوخوماغا باشلارکن جماعت قان آغلایاردی. هابئله محمد علی شاه قاجارین بو ماحال دا یئر- یوردو اولدوغونا گؤره کؤهنه شهرده ایکن بیر مرثییه اوخویان ایسته ییر."شمسی ماللا"نی آپاریب "محمد علی شاه " اونون سسینی دینله­دیکده اونا "شمس الذاکرین" لقبینی وئرمیشدیر."شمس الذاکرین"ین اوغلو اولمادیغیندان عایله (سوی) اونودولموشدور آنجاق هله لیک قیز نوه سی دیریدیر. سلماسین باشقا مرثییه اوخویانلاریندان حاجی میر محمود رضوی،حاج میر مهدی سید باقیری،حاج ماللا عباس قاره ای هابئله حاجی ماللا اسماعیل نجفی اولموشدور.حاجی میر مهدینین اوغلو حاجی میر هادی ایندیلیک سلماسدا روحانی دیر.
سلماسدا ده یرلی مرثییه اوخویانلار اولسادا نوحه اوخویانلار او قده ر ده اولمامیشدیر.بورادا محرم لیک مراسیملری اوچون تبریز کیمی شهرلرده نوحه اوخویان گتیره رمیشلر.آنجاق ایندی لیک قوجالمیش"میر جلیل صفوی" سلماسین اسگی نوحه دئینلریندن ساییلیر.هابئله "میرحسن هاشمی" ایله اوغلو"میر احمد" نوحه دئینلریندن اوموشدور میر احمد 1350- نجی گونش ایلینده بیر تصادفده(ترافیک قضاسی) آتاسی"میر حسن" ایسه 1376 دا اجلین اوخونا توش گلیب فانی دونیایا گؤز یومموشلار.