یازار: اسدالله امیری

مدتها بود به دنبال فرصتی بودم تا دیوان حضرت مختومقلی[?], شاعر بزرگ ترکمن, را که سال ?? در نمایشگاه کتاب تهران از غرفه انتشارات مختومقلی فراغی گرگان تهیه کرده بودم مطالعه نمایم. تا اینکه در مهرماه ?? فرصت مسافرتی ایجاد شد تا در سواحل زیبای دریای خزر و دیار مختومقلی تفألی براین دیوان محترم بزنم. تفأل از آن جهت که امکان مطالعه عمیق آن دیوان پربار در چند روز میسر نمی باشد.

اولین چیزی که با دیدن دریای خزر توجه مرا جلب نمود، نام آن و اهمیتی که این دریا برای جهان ترک دارد بود. گذشته از نام دریا که برگرفته از نام قوم ترک خزر می­باشد، این دریا دنیای ترک و فرهنگ آن را به دو قسمت شرقی و غربی نیز تقسیم می­کند. چنانچه روایت قهرمان اساطیری ترکها، کوراوغلو، به دو روایت شرق و غرب دریای خزر نقل شده است (در روایت غربی به نام کوراوغلو و در روایت شرقی به نام گوراوغلو معروف می­باشد)[?]. از پنج کشور حاشیه این دریا ? کشور دارای زبان رسمی ترکی(آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان) و در دو کشور دیگر (ایران و روسیه) در حاشیه این دریا ترکها و ترکمنها زندگی می­کنند. و نیز در سواحل غیرترک­نشین ایرانی این دریا نیز به نامهایی نظیر خزرآباد، چیلک، کلاچای و ... که منشأ ترکی دارند برخورد می­نماییم.

با مطالعه دیوان مختومقلی، گویی دیوان تیلیم­خان را مطالعه می­کنیم: حکمت­ها، پندها، جهان­بینی و از همه مهم­تر ارادت هر دو شاعر به امام علی علیه­السلام.

مختومقلی:

قادر جبار سندن دیلاگیم کاندر

سن منی نامرده محتاج ائیله­مه

...

ساغ گؤزوم سول گؤزه محتاج ائیله­مه(ص ??? و ???)

تیلیم خان:

باریلاها بودور سندن دیلگیم

اؤزویدن اؤزگه یه محتاج ائیله­مه

...
بو گؤزو او گؤزه محتاج ائیله­مه(حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقلی:

نامرد کؤفریسیندن اولسام گئچمزمن

کروان بولسام حلال ایشدن قاچمازمن

تیلیم­خان:

نامرد کؤرپوسوندن گئچمه, گیر سئله

اگر پوْلدان گئچمک یوٍز آساند اوْلا(حکیم تیلیم خان دیوانی ? ینجی جیلد-ص??)

و بو بیتی شاه اسماعیل خطائی­له­ده توتوشدورماق اولار:

شاه اسماعیل خطائی:

گئچمه نامرد کؤپروسوندن قوی آپارسین سئل سنی

یاتما توٍلکو کؤلگه­سینده قوی یئسین آسلان سنی

مختومقلی:

بلبلم آه و زار چکیب

تازه گلزاردن آیریلدیم

گؤزدن قانلی یاشیم تؤکوب

اول سوار یاردان آیریلدیم( دیوان مختومقلی ص???)

تیلیم خان:

بوٍلبول تک افغان ائیلرم

من او گوٍلزاردن آیریلدیم

اؤلدورور بو غملر منی

اوْ ماه روخساردان آیریلدیم (تیلیم­خان ? ص ???)

مختومقولو:

اون ایکی امام بیری بیریندن سرور

یئدی ولی یاران دوتوب مددبر

مشهد قارا بابایا شیث پیغمبر

حسن حسین شاه-مردان شفا بر(ص ??)

تیلیم خان:

حسن و حسین دیر چشمیم چراغی

حضرت محمد میندی بوراقی

آغام علی کوثر اوٍستونده ساقی

معراجین یولونا روان دییه­رلر(حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

قرداش و آتا آنامدان

آیریله­شیب دوغانیمدان

جدا دوشوب ائل یوردومدان

مسافر ائیلادینگ منی(ص ???)

تیلیم خان:

ازلیندن اؤز ائلیمده دورمادیم

اؤز ائلیمین من قدرینی بیلمه­دیم

آیدان ایلدن نازلی یاری گؤرمه­دیم

قورخوم بودور حسرت گئدم گورا من(حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

اللی مینگ ییل دوران سوران بنی جان

دونیادا قالمادی بیربه­بیر گئتدی

یوز ییگیرمی قرن فرزند گتیره­ن

آدم حوا بیله سربه­سر گئتدی

تیلیم خان:

چرخ-ی گردون بیر حقه باز فلک دیر

هئچ کیمینن سازیگاری اولمادی

چوخ کیشی­لر گلدی گئتدی دونیادان

چوخ کیمسه­لر ایشین باشا وارمادی (حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

ای یارانلار مسلمانلار

گورینگ بو حکم-داوری

که مسجدده اولتورمیشدی

بیر گون مرتضی علی(ص ???)

تیلیم خان:

قبول اولسون مومنلرین دیلگی

آغام علی او مردلرین کؤمگی

حسن حسین یئر و گؤگون دیرگی

گؤیلوم ایستر زین العبانی گؤرم (حکیم تیلیم­خان?-آرشیو)

مختومقولو:

منم دئیه­ن قوچ ایگیده

بیر مناسب یار گرکدیر

عرب آت یوولی ییگیده

آلماز ذوالفقار گرکدیر(ص ???)

تیلیم خان:

تیلیم, شاگیردلیکدن وورماگینان دم

چوْخلاری لاف ائدر کی: من اوستادم

کلب اوْلوب قاپیدان گؤتورمه قدم

اوستاد علی کیمی شیر- نر گرک (حکیم تیلیم­خان دیوانی? ص??)

مختومقولو (جیغالی):

کونگلار کوشکینده خیالینگ خانی

اولاد-هنکاره منگزار حکملی

عاشق چکر نالانی

یاسه سالار لالانی(ص ???)

تیلیم خان:

صحیفة عشقین درسین آلانلار

ختم ائدر بیر به بیر آیاسین گؤزلر

عاشیق آیاسین گؤزلر

اوْخور آیاسین گؤزلر(تیلیم خان ص???)

مختومقولو:

منگلی خانم قولون دیشلاب

بیزدن که اویات ایلایور(ص ???)

یا:

منگلی جانه اوت سالار

اووی جسمیمده قالار

مختومقولو اویالار

منینگ صاحب جمالیم(ص ???)

تیلیم­خان:

داد آغالار یاردان اؤترو

بی­قرارام موٍسلمانلار!

صاباح- صاباح یوْللار اوٍسته-

اینتیظارام موٍسلمانلار!(تیلیم­خان? ص ???)

مختومقولو:

ای یارانلار مسلمانلار

جبرده بولمه­لی اولدی

نئچه زحمت چکن جانلار

جفانی گورمه­لی اولدی(ص ???)

تیلیم خان:

گؤیول نئجه آغلامازسن

جانانیم گئتمه­لی اوْلدو

دان یئلی نامه گتیرمز

غوربته یئتمه­لی اوْلدو(تیلیم­خان?ص???)

مختومقولو:

آدم اوغلو آواره­دور عاصی­دور

بیر سوز دئسنگ یاخشی اره بسیدور

آلقیشی کوب آلسانگ ایشینگ اونگ بولار(ص ???)

تیلیم­خان:

آدام اوْغلو جبری, گلمز حئسابا

میراثخورلار اوٍچون دوٍشر عذابا

حریص­لر بایقودور, دوٍنیا خارابا

بایقو اوچوب گئدر ویرانا قالار(تیلیم­خان? ص???)

جیحون بیله بحر-خزر آراسی

چول اوستوندن اوسر یئلی تورکمنینگ

گل غنچه­سی قره گوزیم قره­سی

قره داغدان اینر سئلی تورکمنینگ(ص ???)

از این نمونه اشعار می­توان در دوانین مختومقلی و تیلیم­­خان به وفور یافت که شباهت­های زیادی در مضمون و لغات دارند. طبق الگوهای شعری آشیق­ها، در اشعار مختومقلی "دئییشمه"های وی با دولت محمد آزادی را می­توان با دئییشمه­های تیلیم خان و آوالی غیبعلی، مباحثه زمین و آسمان و "مباحثه مؤو و قویون" اشعار به صورت سوال-جواب در شعر تیلیم­خان تطبیق نمود. البته در ادبیات ترکی دئییشمه (مشاعره) جایگاه خاص خود را دارد مانند: دئییشمه­های "خسته قاسیم و لزگی احمد, "دده یادگار و آشیق رضا بهاری" و ....

با مقایسه اشعار حکیم تیلیم­خان و مختومقلی فراغی اگر نتوانیم اثبات کنیم که تیلیم­خان اشعار مختومقلی را مطالعه نموده و بر آنها نظیره نوشته است، به طور قطع می­توانیم بگوییم که هر دو از یک فرهنگ مشترک متأثر گشته­اند. یکی از محققان معاصر در این مورد مینویسد: " رد پای سه شاعر بزرگ ترک در شعر تیلیم‌خان دیده می‌شود. این سه شاعر عبارتند از یوسف خاص حاجب سراینده منظومه قوتادغو بیلیگ، خواجه احمد یسوی و سید عمادالدین نسیمی. مختومقلی رگه‌هایی از عرفان و سوز یسوی را در خود دارد اما شعر تیلیم‌خان و خسته‌قاسم بیشتر برشی از زندگی مردمان عادی هستند که به مقتضای جوانی گناه می‌کنند و عاشق می‌شوند و سپس تائب و رستگار می‌گردند، غرور جوانی و ضعف پیری و بعد از آن مسئله مرگ و پرسش نکیر منکر، اگر چه از نظر کمی ادامه خواجه احمد یسوی است و لیکن دیگر شهود عرفانی در وی راه ندارد. البته این مسئله طبیعی است چرا که چند قرن قبل از تیلیم‌خان و خسته‌قاسم شعر عرفانی از شرق رفته بود و دیگر در شعر فارسی هم از شعر عرفانی به آن معنا که در عطار و مولانا وجود دارد خبری نبود." (یادنامه حکیم تیلیم خان صص ??-??- مقاله سیبی میان دو آینه-سید حیدر بیات)

تیلیم­خان در اشعار خود به تورکمن و تورکمان بودن خود اشاره نموده و اصالت خود را تورکمن یا تورکمان می­داند:

تیلیم خان اصلی تورکمانام

حق گوناهدان ائیله­سین بوش

یا:

بو تورکمن تیلیمین غوغالی باشین

آخیر سالار مین بلایه گؤزلرین

هر چند بنا بر نظر مرحوم پروفسورمحمدتقی زهتابی ملت تورکمن غیر از تورکمانی است که تیلیم خان خود را منسوب به آن می­داند و تورکمانی که تیلیم خان از آن یاد می­کند طایفه­ای از ترکها بوده و امروزه در مناطقی نظیر شهر کرکوک عراق نیز زندگی می­کنند و زبانشان ترکی آذربایجانی است در حالی که ترکمن­ها در کشور جمهوری ترکمنستان و مناطق و استانهای خراسان شمالی و گلستان ایران(ترکمن صحرا) زندگی می­کنند.

نکته جالب دیگری که تیلیم­خان و مختومقلی را به هم نزدیک می­کند این است که در ایران مناطقی به نام این دو بزرگوار نامگذاری شده­اند: تیلیم­خان نام دهی است در دهستان آتش­بیک منطقه نظرکهریزی مابین شهرهای مراغه و هشترود(سرسکند) آذربایجان و همچنین نام گردنه­ای در نزدیک روستای مرغئی ساوه (مابین روستای سنگک و ییلاق آسگین اوباسی) و مختومقلی نام بندری است در شرقی­ترین ساحل دریای خزر در خاک ایران، درست نقطه قرینه شهر آستارا در ساحل غربی دریا. همچنین مردم ترکمن همه­ساله در هفته آخر اردیبهشت ماه در آق­توقای ترکمن­صحرا به احترام مختومقلی گردهم می­آ­یند و مردم آذربایجان نیز همه­ساله در آخرین جمعه تیرماه در مراغه(مرغئی) ساوه به احترام تیلیم خان مراسم برگزار می­نمایند.

استاد اسدالله رحیمی مردانی محقق شیرازی از دیار مأذون قشقایی در سخنرانی خود در پنجمین مراسم حکیم تیلیم­خان در روستای مرغئی ساوه در تاریخ ??/?/?? چهره مردم مرغئی را مانند ترکمن­ها و لهجه آنان را شبیه ترکان قشقایی دانست. دکتر آراز محد سارلی در عنوان مقدمه دیوان مختومقلی می­نویسد: مختومقلی فراغی متفکر بزرگ ایران و توران.

با توجه به مطالب عنوان شده و اینکه اشعار شعرایی مانند خسته قاسیم، شاه اسماعیل خطائی، دوخارخانلی عباس, مأذون قشقایی و .... همانند تیلیم­خان در مناطق قم و ساوه و همدان و اراک و .. گستردگی دارند، مسأله محیط فرهنگی مشترک وجهه ملموس­تری به خود می­گیرد. تا جاییکه آشیقهای مناطق ساوه و همدان در سالیان قبل برای زیارت مزار خسته قاسیم به تیکمه­داش می­رفته­اند. (مجله وارلیق-تهران-شماره­های ??و??-مهرو آبانماه ????-ص??).

به نظر بنده می­توان ادبیات منظوم ترکان ایران را با نمایندگان ذیل که تشکیل مربعی را میدهند در نظر گرفت:

مختومقلی فراغی، خسته قاسیم، حکیم تیلیم خان و مأذون قشقایی. البته با افزودن نامهای بزرگی چون شاه­اسماعیل خطایی، آشیق رضا بهاری، حسن اوغلو اسفراینی، استاد شهریار, دهقان سامانی و ... میتوان مربع را به مخمس و مسدس و ... تبدیل نمود.

--

[?] - دیوان مختومقلی به کوشش اراز محمد سارلی- انتشارات موسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی-گرگان ????

[?] - ماهنامه بایرام زنجان شماره ??-شهریور??

منابع:

?- دیوان مختومقلی به کوشش آراز محمد سارلی- انتشارات موسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی- گرگان ????

?- حکیم تیلیم خان دیوانی- بیرینجی جیلد- توپلایان: اسدالله امیری-انتشارات نوید اسلام- قم- ????

?- تیلیم خان حیاتی و یارادیجیلیغی-دوکتور م ت زهتابی و دوکتور علی کمالی- نشر اختر- تبریز- ????

?- یادنامه حکیم تیلیم خان- حاضیرلایان: اسدالله امیری- انتشارات نوید اسلام- قم- ????

?- مجله وارلیق- تهران

?- ماهنامه بایرام-سای ??-زنجان

?- دیوان عاشیق رضا بهاری- انتشارات مکنون-گردآورندگان: جواد نوری و سعید جلیلی هنرمند- شهر بهار همدان-????

http://www.hbayat.azerblog.com/1388_03_24_Say=916.ay

^{_{یازار: احمد رنجبری حیدرباغی}}

از نکات قابل توجه این اثر معرفی چند تن از روحانیون شاعر و نیز یادی از زندگی و شعر بانویی شاعره است. همچنین تکرار مقدمه ترکی مؤلف با الفبای لاتین در آخر کتاب که محققان خارجی را سودمند تواند بود.

در تذکره حاضر شاعران به ترتیب حروف الفبا معرفی شده‌اند و به جز چند مورد تصویر شاعران نیز آمده است که یکی از نقاط قوت اثر می‌باشد. از دیگر ویژگی‌های این کتاب نگارش اشعار ترکی بر اساس اصول صحیح نگارشی است.

در اینجا ذکر چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:

1. در آغاز این اثر نام شاعر بلند آوازه مرثیه‌سرای آذربایجان، یعنی رضا صراف تبریزی نقش بسته است. ولی شعری که آمده یکی از غزلیات اوست و با توجه به اینکه این مجموعه عهده‌دار معرفی «شعرای ترک‌زبان اهل بیت» است حداقل باید یک نمونه از مراثی صراف نیز در کتاب می‌آمد.

2. در اثر حاضر چند شاعر معرفی شده که ساکن استان قم نیستند. از جمله آنهاست: حاج ولی الله کلامی شاعر نامدار مرثیه‌گوی معاصر، اکبر اسدی «سائق»، سید حمید موسوی و علی بیگدلو.

3. شاعران قدرتمند دیگری هم در عرصه شعر عاشورایی در قم ساکن هستند که در این مجموعه نیامده‌اند و اگر شمار آنان بیشتر از شاعران معرفی شده نباشد کمتر نخواهد بود. اگر گفته شود که اثر حاضر جلد اول مجموعه است و در جلدهای بعدی دیگر شاعران مرثیه‌پرداز معرفی خواهند شد. در جواب گفته می‌شود: مؤلف می‌توانست به همین امر در یک جلد بپردازد؛ زیرا با توجه به تعداد صفحات کتاب (120ص) این کار به صورت کامل تقریبا در حجمی نزدیک 200 صفحه با حذف فضاهای خالی موجود در کتاب امکان پذیر می‌نماید.

4. در آوردن اشعار شاعران تناسب رعایت نشده در برخی موارد چندین شعر در حدود 7 صفحه از یک شاعر آمده این در حالی است در برخی از موارد از شاعری دیگر فقط یک صفحه شعر آمده است.

5. علی رغم نام و طرح کتاب و هدف مؤلف در تذکره حاضر در چند مورد هیچ گونه شعر عاشورایی از شاعر معرفی شده نیامده که این با هدف مؤلف کتاب ناسازگار است.

6. در دو جا از دو شاعر شعری با الفبای لاتین به ترکی آمده است که علاوه بر تداعی تبعیض به نظر می‌رسد که تناسبی با کتاب حاضر ندارد.

به گزارش آینده روشن، به مناسبت سالروز میلاد با سعادت منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود(عج)، هفتمین جشنواره استانی شعر انتظار به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی میلانه در استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.

آثار ارسالی باید پیرامون موضوع انتظار و روی برگ A4 تنظیم و ارائه شود. مشخصات کامل صاحب اثر، نام و نام خانوادگی، میزان تحصیلات، تاریخ تولد، آدرس دقیق و شماره تماس از موارد الزامی و محدودیتی در تعداد آثار ارسالی وجود ندارد. گفتنی است در پایان به آثار برگزیده جشنواره، جوایز نفیسی اهدا می گردد.

علاقه مندان برای شرکت در جشنواره شعر استانی انتظار می توانند، اشعار خود را حداکثر تا تاریخ 31/4/88 به آدرس میانه، خیابان معلم جنوبی، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی میانه ارسال نمایند. برای کسب اطلاعات بیشتر با شماره تماس 04232227695 و 04232229655 تماس حاصل نمایید.

یازار: مهدی نعلبندی

این وجیزه عرض ادبی بود به محضر استاد، در مقدمه ی کتاب رشحه ی مشک، که عزیزانم هادی لزیری و هادی حسینی و فرید خیری، زحمتش را کشیده اند.

 چه بسیار شنیده‌ایم که؛ سن یازما گؤر قضا نه یازیر.

سعی بر این بود تا این کتاب در زمان حیات استاد عابد و به رسم قدردانی از او که واپسین بازمانده از خیل شاعران جواهرکلام شعر رثایی آذربایجان بود به وی تقدیم گردد، اما چه چاره که موعد انتشار این چند برگ با روزهای رجعت استاد به منزلگاه ازلی و ابدی‌اش مقارن گشت و اینک ...

در مورد این مرد چه می توانم بگویم جز اینکه به قول شهریار؛ گؤزه للرین آخیره قالمیشی‌ایدی. دفتر شعر رثایی آذربایجان بی‌هیچ تعارفی با او بسته شد، مگر اینکه مردی از خویش برون آید و کاری بکند که شهر خالی است ز عشاق.

من پیش‌تر در باب استاد ابوالعینین شعیشع نوشته بودم که برای تلاوت قرآن به سبک ابوالعینین باید ابوالعینین بود و در مورد او نیز باید بگویم برای نوشتن از عابد باید عابد بود وگرنه؛

این سخن در خورد فهم عام نیست

راه عشق است این ره حمام نیست

 یادش به خیر آن عصر عاشوراهایی که در محضرش زانوی تعلّم می‌زدیم و از حضورش مروارید ادب و معرفت می‌ستاندیم. کمتر لب به تکلم می گشود و چون سخن می گفت هر آنکه در محضرش بود دُر می سفت. شاهد بر این مدعایم تنها چند بیت از اشعار او را می توان آورد:

گؤرن نقش بدیع نسخه‌ی حسنون بولر ائیلوب

سخنگوی ازل عطف بیان حسن پیمبردن

 ***

یئتیشن مقام تجرّده دئیه دیلده لفظ من ایستمز

نه نیازی واردی تکلّمه کی حدیث دل سخن ایستمز

*** 

گونوزلر آیت واللیل دور سر زلفون

نئجه کی حسنون ائده‌ر شرح والضحی گئجه‌لر

 ***

زینبی زنجیر عشقون ائیلیوبدور پای بند

یوخسا اولماز جوهر آزادگی هرگز اسیر

من پیش‌تر و در زمان حیات استاد محمد عابد اگر چه جسارت نموده او را وارث نیّر خوانده ام، اما نکته ای را باید متذکر شوم و آن اینکه در شعر عابد بر خلاف نیّر از شکایت بی حد و حصر از چرخ و روزگار خبری نیست که عابد همه این بلاها را للولاء می داند و آن را لازمه سیر و سلوک عاشق، و همین نکته گویای رفعت و رجحان او بر نیّرتبریزی است از منظر این بی‌مقدار. همه ابیات دیوان عابد تو گویی تفصیل یک جمله مجمل است که حضرت عقیلهًْ‌العرب در مجلس ابن زیاد بر زبان راند و آن اینکه؛ ما رأیت الّاجمیلاً.

جان مشامی قتلگه عطرین کلاموندان آلیر

ختم ائله عابد که یوخدور بو مقاله دلده تاب

http://tabrizestan.blogfa.com/post-6.aspx

قوشار: حجة الاسلام سید بشیر حسینی

یارب بو گئجه گول سارالارکن چمن آغلار
یاس یاسه باتوب یاسمنیلن سمن آغلار
صرصریئلى یاز فصلى ائدیب بیر گولى پرپر
پوزقوندو چمن بلبل اُوخور نسترن آغلار
دورت بلبلى گول صاحبى آرام ائده بیلمیر
بلبلرین احوالینه دشت و دمن آغلار
آیا نه‏ روادى در و دیوار آراسیندا
سالسینلا فشاره گولو پرپر گؤرن آغلار
تا سیخدلا، شبنم گولون اوستن یئره دوشدى
قانه بلشیب سود یئرینه قان ایچن آغلار
فریاد او زماندان کی گولون صاحبى گؤردو
گول پرپر اولوب، فاطمیه بوالحسن آغلار
بلبلره گلشن پوزولوب غربت اولوبدو
بو رسمیدى غربتده غریبه وطن آغلار
اول بیت کی جبرئیل امین نازل اولاردى
داى کسدى ایاقین اودو بیت‏الحزن آغلار
هر بلبلى بیر گوشه‏ده نى مثلى سیزیلدار
امّا اوجادان بلبل شیرین سخن آغلار
بئش سینّیده زینب باشینا قاره سالیبدى
اوخشاتما دئییب اونلا حسین و حسن آغلار
دؤرت خیردا بالا آغلادیلار آغلادى یئر گؤى
آخر آناسیزلاره آناسى اؤلن آغلار
گول صاحبى گلشنده گوله غسل ویریبدیر
بلبلر ایلن بو گوله غسلین وئرن آغلار
سسلندى گلین گول گئدیرى باغ و چمندن
بیر یولدا گؤرون اؤزگولوزو، غم چکن آغلار
یئر گؤى نئجه صبر ائیله‌دى اونلار گؤروشنده
سس گلدى کنار ائیله بولار هر زمن آغلار
زهرانى ائلی کى آپاریبلار گیجه یارى
بیت‏الحزنى غم بورویوب انجمن آغلار
یوخ چاره‏سى آخرده گرک قبره قویولسون
صبرى داغیلار یارى الیندن گئدن آغلار
قیرخ قبر قازیب تا قالا گیزلینده مزارى
بو نسگیله بیز سهلدى کی اهرمن آغلار
بیلمم یارالى جسمى نئجه قبره قویولدى
پهلوسى سینان جسمه بوکولموش کفن آغلار
تا ایستدى قبره قویا بلبل گولى گؤردو
ظاهر اولوب اوندا ایکى ال گول اکن آغلار
غم چکدى بشیرى پوزولان گلشن و باغه
زهرایه یازار نوحه، قرا پیرهن آغلار

رباعى
آنا بوجوان چاغیندا دیء گؤروم سنه نه گلدى؟
نیه سیندى گوشوارون، یوزیوه ننه نه گلدى؟
قیزیوام بو سرّى سؤیله، منه لااقل بیلیم من
قاپى وردى سن یخلدون آخى محسنه نه گلدى؟

قوشار: H.Arzu

یا رب، هر سؤزونده، ایشینده معنا
" داملانین نیرچی " دا قولای سس دئییل.
ابلیس یانیق وئریر آغریلاریملا،
بیلیرم کی، آغری دا عبث دئییل.

گوناهلار داغیتدی جانین رفلرین،
سن قویدوغون یئرده نسنه قالمادی.
دئدین ایلک آددیمدا تاپیم اؤزومو،
نه قدر آختاردیم، خئیری اولمادی.

بیر آدام اؤزوندن اوزاق دوشوبسه،
گؤسترمه سه ن، قاییتماغی چتیندی.
بیرینی آغرییلا، بیرینی «حظ»له
اؤزونه قایتارماق مرحمتیندیر.

خوش گونله قاییدا بیلمه‌یه‌نلره
آغریلار گؤستردی قورتولوش یولون.
جانیمدا حال، جیبیمده پول اولاندا
گوناهدان گوناها اوچور خیالیم.

ابلیس یانیق وئریر آغریلاریملا،
دئییر: سنی سئون بو گونه سالماز.
دئییرم: آی بدبخت، آغری اولماسا،
جانیمدا ایماندان داملادا قالماز.

یا رب، هر سؤزونده، ایشینده معنا -
تیکه- تیکه دوغرانام، عبث دئییل.
بیرجه قویما اومید ایپیم قیریلا،
بوتون دونیا اومیده عوض دئییل.

http://www.haqqyolu.com/index.php?adid=20090521101552

در این مراسم که با حضور جمعی از مسؤولان، نویسندگان، محققان، اساتید حوزوی و دانشگاهی و فرهیختگان فرهنگی، روز شنبه یازدهم آبانماه از سوی بنیاد دایره‌المعارف استان در محل موزه مفاخر دینی اردبیل برگزار شد؛ کتاب «عزاداری در اردبیل» تالیف آقای ربعلی بلبلی توسط اساتید و صاحب‌نظران مورد نقد و بررسی قرار گرفت و در پایان مراسم از زحمات و تلاشهای مؤلف تقدیر شد.
حجه‌الاسلام و المسلمین صابر اکبری‌جدی، رئیس بنیاد دایره‌المعارف استان، در این مراسم طی سخنان کوتاهی با اشاره به اهداف و برنامه‌های بنیاد دایره‌المعارف استان در معرفی و نقد و بررسی کتابها و تالیفات اردبیل پژوهی و تحقیقات مرتبط با فرهنگ اردبیل، برگزاری این برنامه را جزو اولویت‌های این بنیاد عنوان نمود که بصورت جلسات منظم تدوام پیدا خواهدنمود.
آقایان دکتر معماری، استاد شاهی، جامعی و سیدنواز از جمله سخنرانان این برنامه بودندکه کتاب مزبور را از ابعاد مختلف مورد تحلیل و نقد و بررسی قرار دادند و به ارزیابی نقاط ضعف و قوت آن پرداختند که در پایان نیز مؤلف کتاب ضمن تقدیر و تشکر از بانیان برنامه و حاضران در مراسم، با استقبال از انتقادات مطرح شده به ذکر پاره‌ای از مسائل موجود در تالیف این کتاب اشاره کرد.
لازم به یادآوری است که کتاب «عزاداری در اردبیل» که به بررسی آئین عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) در اردبیل می‌پردازد؛ تاکنون در دو جلد به همت مولف کتاب آقای ربعلی بلبلی چاپ و منتشر شده است. مولف در جلد اول کتاب به بررسی ابعاد عزاداری حضرت مسلم‌بن عقیل پرداخته و در جلد دوم کتاب نیز عزاداری طفلان مسلم را مورد تحلیل و بررسی قرارداده است...
تلاش در جهت معرفی و شناساندن کتابهای مرتبط با فرهنگ و تاریخ اردبیل به منظور ترویج و اشاعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در استان و نیز اهمیت نقد و بررسی کتاب در رشد و تعالی کیفیت کتب تالیفی، از مهمترین دلایل برگزاری چنین جلساتی محسوب می‌گردد.
در همین راستا، بنیاد دایرة‌المعارف آمادگی خود را جهت برگزاری جلسات مشابه برای کتابهای نویسندگان و محققان استان و یا کتب مرتبط با فرهنگ و تاریخ استان اردبیل اعلام می‌دارد و از طرحهای پیشنهادی اصحاب قلم و فرهنگ استقبال می‌نماید.
در ادامه، خلاصه‌ای از عناوین و گزیده سرفصلهای مهم کتاب «عزاداری در اردبیل» که تاکنون دو جلد از آن به همت محقق و نویسنده کتاب جناب آقای ربعلی بلبلی به زیور طبع آراسته گردیده؛‌ ارائه می گردد:
خلاصة مطالب جلد اول: «حضرت مسلم‌بن عقیل (ع) سیف بنی‌هاشم»
عزاداری هشتم ذی‌الحجه در اردبیل- عزاداری محلات ششگانه و سیزده‌گانه در اردبیل- ردیف و ترتیب وساعت عزاداری محلات ششگانه و شعب تابعه در بازار اردبیل- تقویم و اسامی دسته‌های شرکت کننده در تشت‌گذاری‌های اردبیل- تقویم تعزیه‌داری در طول سال و در شهر اردبیل- اسامی هیآت مذهبی شهر اردبیل- تصاویر رنگی پرچم‌های محلات ششگانه و هیآت مذهبی شهر اردبیل- خلاصه تاریخ وقایع کربلا از زمان خروج کاروان امام حسین (ع) تا زمان ورود کاروان اسراء به شهر مدینه- مختصری از مقتل حضرت مسلم‌بن عقیل- اسامی مساجد و محلات سیزده‌گانه و ششگانه شهر اردبیل- یادی از نوحه‌خوانان مشهور قرن چهاردهم هجری شمسی زنده‌یاد: عین‌اللهی، حاج حسینقلی داوودی، ستاره صبح و ترجمه اشعار شعرای بزرگ اردبیلی به سه زبان زنده دنیا- مطالب قرآنی و در مورد نماز...
خلاصة مطالب جلد دوم: «طفلان حضرت مسلم‌بن عقیل (ع)»
ادامه عزاداری هشتم ذی‌الحجه- تحقیق کامل وقوع کرامت و معجزه هشتاد و هشت سال پیش در کوچه معجز- وقوع کرامت در کوچه معجز در ادبیات مکتوب و منظوم اردبیل- عزاداری در کوچه معجز اردبیل- اشاره به فعالیتهای هیآت مذهبی شهر اردبیل- ترجمه اشعار بزرگان اردبیلی به سه زبان زنده دنیا- تصاویر رنگی و سیاه‌وسفید قدیمی و جدید دسته‌های عزاداری و پرچم‌های هیآت مذهبی اردبیل- تاریخ وفات خادم حسینی جناب آقای رمضان قاسمی- تحقیق میدانی شبیه‌خوانی حضرت مسلم‌بن عقیل و طفلان آن حضرت در اردبیل- شرح کامل مقتل حضرت مسلم‌بن عقیل (ع) و طفلان آن حضرت از زبان مقاتل معتبر جهانی- مطالبی در مورد حیدری، نعمتی- تاریخ عزاداری شیعه در کشورهای مختلف جهان- مطالب قرآنی و در مورد نماز- اشعار ترکی در مورد نماز- تاریخچه بیرق و بیرق‌داری- روضه حضرت موسی‌بن جعفر (ع).

http://www.bonyadeardabil.com/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=41 

یازار: دکتر حسین محمدزاده صدیق

چاپ شده در: روزنامه سلام، دوشنبه، 28 اردیبهشت 1377.

در ایران و در میان شیعیان، مرثیه‌دوست و نوحه‌آشنایی نمی‌توان یافت که دو نام «قُمری» و «دخیل» را نشنیده باشد. از این ‌دو، امروزه، در روزگار ما، در جمهوری اسلامی، «قمری» را باید مظلوم‌ترین نوحه‌گر و نغمه‌سرای ادبیات تعزیه‌ای شیعه به حساب آورد.

محمد تقی قمری سال‌ها پیش از آن‌که رضاخان در ایران کودتا کند، از دنیا رفته بود. اما دربار فضیلت‌ستیز او، «کنز المصائب» قمری را ممنوع‌الانتشار ساخت و جانشین خلفش نیز همه‌‌ساله در ماه مبارک محرم دستور جمع‌آوری نسخه‌هایی را می‌داد که مخفیانه در تهران و تبریز و مشهد چاپ می‌شد. اما خطاطان و گراورسازان در نشر «قمری» سر از پای نمی‌شناختند و امروز شما کمتر نوحه‌آشنای شیعی را می‌یابید که نشر مخفی قمری را به خط «مشکین‌قلم» یا «طاهر خوشنویس»، یا «حسن هریسی» و یا «اکبرزاده‌ی تبریزی» در خانه نداشته باشد.

گناه محمد تقی قمری از نظر دربار پهلوی در این بود که او اولا «کنز المصائب» خود را به زبان توانمند ترکی آذری سروده است و ثانیا همه‌ی ابیات این کتاب چهارصد صفحه‌ای(1)  و به ‌ویژه رجزهای چهارده‌گانه وی که از زبان سیدالشهدا - علیه‌السلام- سروده است، چون تازیانه‌ای مرگبار بر پیکر آن رژیم فرود می‌آمد.

اما، تأسف و تعجب ما در اینجاست که دولت جمهوری اسلامی، به ‌ویژه در هشت سال اخیر که فرصت و توان طلایی برای بازسازی فرهنگی کشور را داشت، قمری و کنزالمصائب را با مظلومیت خود، فروهشت و رغبتی به نشر این اثر نشان نداد و حمایت و نظارت خود را از پرداختن به پژوهش در این اثر، همانند دریایی از دیگر کتاب‌های تاریخ ادبیات ترکی آذری دریغ داشت. و البته جای سؤال دارد که چگونه است «اردای ویرافنامه»ها و «وندیداد»ها و «زاداسپرم»ها و ده‌ها مجوسیات به بهانه‌ی «نشر فرهنگ ایران باستان» به حساب بیت‌المال مسلمین بارها و بارها چاپ شد، ولی «کنزالمصائب» و دیگر کتاب‌های شیعی ترکی هم‌چنان مظلوم ماند. هیچ پژوهشکده و دانشکده‌ای نه در تبریز و نه در تهران و هیچ جای دیگر از میهن اسلامیمان برای تحقیق در ظرایف و دقایق این آثار تأسیس نشد و متون انتقادی آن‌ها تهیه نگشت تا با آرم جمهوری اسلامی منتشر شود، همانند زاداسپرم‌ها و...

محمد تقی قمری، «کنزالمصائب» را با اخذ قوت و الهام از آفرینش ابدی حکیم سید ابوالقاسم نباتی، عارف نام‌آور آذربایجان، با تحمیدیه‌ی «عشق» آغاز می‌کند. این تحمیدیه چنین شروع می‌شود: 

حمد بسم‌الله دیر سردفتر فرقان عشق،

مشقِ عاشیقدیر بطونِ آیه‌ی قرآن عشق.

صُنع صانعدن بینای عالم ابداعده،

کلک قُدرت ابتدا تحریر ائدیب عنوان عشق.

هچ بینا، عشقین بیناسی تک دگیل محکم حصار،

ماشاءالله، آفرین، مرصوصدور بنیانِ عشق.

دو خلقت مجمعینده، روز میثاق الست،

انبیاء و اولیاءدان آلدیلار پیمان عشق.

این تحمیدیه در 20 بیت و مقطع آن چنین است:

قاسم الارزاق، تقسیمینده قسمت ائیله دی،

قُمری شیرین زبانه نغمه‌ی الحان عشق. 

عنوان این تحمیدیه «فی‌ توحید صانع» است و سرشار از تلمیحات زیبا و دلنشینی به آیات قرآنی است. در این تحمیدیه، قمری تسلط خود را به مباحث فلسفی و عرفانی نشان می‌دهد. از هیولی، نقطه‌ی فرد، فناء فی الله، ذرّ ازلی و جز آن سخن می‌گوید. پس از این تحمیدیه، قمری قصیده‌ای در فضیلت شعر و سخن منظوم می‌آورد که بی‌شباهت به «مقالت شعر» در مخزن الاسرار نظامی نیست:

شعر دیر قائمه‌ی عرشده بیر کنزِ خفا،

اصلِ مفتاحی او کنزیندی لسانِ شعرا.

شعری انصاف ایله هر گه چکه‌لر بازاره،

دارِ دونیادا تاپیلماز اونا هیچ وجه بها.

شعردیر حّد کمالا یئتیرین معرفتی،

شعردیر انجمن آرای عموم عرفا.

شعر بیر چشمه‌ی شیرینده گلیر جنتّدن،

نوش ائدن جورعه‌سین عالمده تاپار نهجِ هُدا.

به ‌دنبال این قصیده، در کنزالمصائب قمری، پس از بخش منثور زیبایی در فلسفه‌ی خلقت و اسرار کاینات، مناظره‌ی «عقل و عشق» در چهارده چکامه‌ی زیبا می‌آید. شرح تعارض عقل و عشق در ادب عرفانی فارسی و ترکی از مضامین اصلی شعر است که اغلب شعرا در این موضوع آثاری بدیع و دلنشین آفریده‌اند. چکامه‌ی نخست چنین آغاز می‌شود:

بو سئو دادن کئچ ای عاقل، داها عُمر جوان کئچدی،

شباب ایامی گئتدی، ذوق سودای جهان گئچدی.

قوام عنصرّیتدن، قوای خمسه سست اولدو،

یقین آبای علوی التفاتیندان عیان گئچدی.

آغاز چکامه‌ی دوم نیز چنین است:

مگر دیوانه دیر عشاق، عشق یاردان کئچسین،

هوای وصل سودای رخ دلداردان کئچسین.

روادیر تشنه‌‌ی جام محبت، مَی‌دن اَل چکسین،

قویوب ذوق صفانی باده‌ی گولناردان کئچسین؟

هر چکامه را به چکام‌ی دیگر با یک بیت «ترجیع» پیوند می‌دهد. این تک‌بیت‌ها در بحرهایی که کمک به فرود آواز می‌کند، سروده شده‌اند. مانند:

طوطی طبع درج دهان آچدی بی‌حجاب،

سلطان عقله وئردی بو نوعیله او جواب.

و یا:

تازه‌دن سلطانِ عشقِ مهربانِ دلنواز،

اولدو میدانِ نصیحتده مکرر یکّه تاز.

در فرجام این چکامه‌های عرفانی، قصیده‌ی جزیلی با عنوان «احتجاج عشق» آمده است. قصیده‌ی بسیار آهنگین و ریتمیک است و در شورانگیزترین زحاف بحر رمل سروده شده است:

دوتدو یاران باشیما سودای عشق،

آلدی الدن صبریمی غوغای عشق.

آچدی گول تک قلبیمین گلزاری باخ،

حدّه چاتدی باده حمرای عشق.

این قصیده‌ی شورانگیز را غزلی به مطلع:

بحمدلله عحب سئودایا دوشدوم،

بیر آیری عشق ایچون غوغایا دوشدوم.

دنبال می‌کند و پس از آن شش غزل دیگر در موضوع «ابتلای عشق» می‌آورد. این غزل‌ها در اقتفای سروده‌های محمدبن سلیمان فضولی سروده شده‌اند. پیداست که فضولی در تاریخ ادبیات دوره‌ی اسلامی ترکی و فارسی، یگانه شاعری است که در موضع «عشق» دیوانی ترتیب داده است. دیوان وی با این مطلع شروع می‌شود:

قد انار العشق لللعشاق منهاج الهدا،

سالکِ راه طریقت، عشقه ایئلر اقتدا.

قمری نیز در این شش غزل مضامین ابداعی فضولی را به ‌کار می‌برد و سپس زیر عنوان «کیتابین ابتدا کیفیتی» مثنوی پنجاه ‌بیتی معروق خود را با این بیت شروع می‌کند:

قویان زماندا گلستان کربلایا قدم،

نه گوردوم اوندا دوزولموش اینن ایلن ماتم.

پس از این مثنوی «سبب تألیف کتاب» را هم با قصیده‌ای غرّا بیان می‌کند. این قصیده در تشبیب و نسیب، حمد خدا و نعت رسول و در شریطه ستایش عشق و ذکر فضیلت عشق: سیدالشهداء را دارد و چنین شروع می‌شود:

هزار شکر و درود و هزار حمد و ثنا،

او کردگار غفوره، سمیعدیر، دانا.

او حاکم ازلی دیر که بدو خلقتده،

بویوردو آدمه تعلیم علم الاسما... . 

سپس باز، چکامه‌ای در تعریف شعر می‌آورد و با استناد به آیه‌ی « وَالشُّعَرَاء یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ » سخن منظوم را نوع‌بندی و اشاره‌ای به «قصیده‌ی برده» می‌کند و سپس با ردیف «بسم الله» وارد ذکر مصایب سیدالشهدا - علیه السلام- می‌شود:

الا ای طوطیِ شیرین لب گفتار، بسم الله،

نظام نظم ایلن لعل شکّربار، بسم الله.

و پس از این چکامه‌ی موزون حزن‌انگیز، و پیش از ذکر 47 واقعه و «مجلس» گویی‌های جانسوز و جگرسوز، 8 ساقی‌نامه می‌آورد. مطلع ساقی‌نامه‌ی هشتم چنین است:

پیاله وئرمنه ساقی، الم هواسی گلیر،

یواش- یواش گؤزدمون درّ پر بهاسی گلیر.

و مقطع آن چنین:

بو فخر بسدیر، عزا گلشنینده قمری نین،

قولاغا حشره قولانما حشره کیمی واحسین (ع) صداسی گلیر.

پس از ساقی‌نامه، کنزالمصائب با چهار قصیده، نخستین در حمد و سه چکامه‌ی دیگر در نعت حضرت ختمی مرتبت، آغاز می‌شود.

مطلع‌های قصیده‌ها چنین است:

ای خاتم نبوته مهرنگین اولان،

گنجینه‌ی رسالته درّ ثمین اولان.

شاهباز طبع غرّا دورِ بالا آختاریر،

ارتفاع طارمِ افلاکِ مینا آختاریر.

طایر طبعیم فراز عرشه شهپر آختاریر،

الده خنجر، تنده جوشن، سرده مغضر آختاریر.

این چکامه‌ها بیش از صد بیت دارند و به‌دنبال آن‌ها «باب القصائد فی مدح مولای متقیان» گشوده می‌شود که چهارده قصیده‌ی دلنشین در مدح و منقبت مولای متقیان، علی- علیه‌السلام- را در بر می‌گیرد. پس از مناقب حضرت علی وقایع پس از رحلت حضرت پیغمبر (ص) ذکر می‌شود و سپس نزدیک ده هزار بیت به ذکر مصیبت در 47 مجلس می‌پردازد.

از محمد تقی قمری علاوه بر«کنزالمصائب» دوازده هزار بیت شعر ترکی آذری دیگر برجای مانده است. در آن سوی ارس به بهانه‌ی این‌که او را «مرتجع» نامیدند، آثارش راه به «آکادمی»ها نیافت و هیچ‌گاه چاپ نشد و ذکر خیری هم از او نشد. در این سوی ارس هم به بهانه‌ی این‌که پان ترکیسم و ملی‌گرایی و ناسیونالیسم و تجزیه‌طلبی و دیگر انگ‌ها دامن ما را می‌زند، از اعتنا، رغبت و حمایت و نظارت رسمی دولت جمهوری اسلامی محروم ماند. در ترکیه هم او را شیعه و رافضی نامیدند و کسی جرأت نشر و تبلیغ آن را نیافت. به ‌گمانم شما نیز با من هم‌نوا خواهید شد که: قمری مظلوم‌ترین نوحه‌گر مصایب کربلاست...

دولت آینده باید بی‌گمان غبار سالیان ستم‌شاهی را از چهره‌ی زلال و شفاف ادبیات شیعی ترکی آذری بزداید، دانشکده‌ی زبان و ادبیات ترکی ایرانی تأسیس کند. پژوهشکده‌ی متون اسلامی ترکی بنیان نهد، پژوهشگاه فولکلور آذربایجان را پی‌افکند، صدها کتاب نظم و نثر با ارزش و گران‌جای ترکی ایرانی و اسلامی را منتشر سازد و شاید از این راه بتواند قمری را نیز از مظلومیت برهاند.

پی نوشت:

[1]. آخرین نشر مخفی کنزالمصائب در سال 1353 در 400 صفحه به خط نستعلیق خوش مشکین‌قلم و به شیوه‌ی چلیپایی در تهران انجام پذیرفته است.